Η πρώτη δεκαετία του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

- Επιμέλεια: ΜΙΧΑΛΗΣ ΠΑΝΤΟΥΛΑΣ, Φιλόλογος – Ερευνητής

Ο Φάνης Ι. Κακριδής υπήρξε από τους πρώτους καθηγητές του νεοσύστατου (1964) Πανεπιστημίου Ιωαννίνων στην έδρα της Κλασικής Φιλολογίας. Προέρχονταν από φιλολογική οικογένεια. Ο παππούς του Θεοφάνης Ι. Κακριδής, ο πατέρας του Ιωάννης Θ. Κακριδής, η μητέρα του Όλγα Κομνηνού – Κακριδή, όλοι ήσαν σπουδαίοι κλασικοί φιλόλογοι. Ο Φάνης Ι. Κακριδής υπήρξε ένας από τους κορυφαίους φιλολόγους

του καιρού μας, εμβληματικός καθηγητής και σπάνιος δάσκαλος.
Στις 13-8-2018 παρέλαβα την τελευταία επιστολή του συνοδευόμενη από ένα σπουδαίο κείμενο ομιλίας με τίτλο: “Η πρώτη δεκαετία του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (1964-1974)”. Πρόκειται για τον πανηγυρικό λόγο του με την ευκαιρία των 50 χρόνων του Πανεπιστημίου (1964-2014). Εκφωνήθηκε στην αίθουσα τελετών «Γεώργιος Μυλωνάς». Το ενδιαφέρον αυτό κείμενο αποπνέει υπερβολική αγάπη για το Πανεπιστήμιό μας και τα Γιάννενα. Και επειδή δεν είναι γνωστό, το καταθέτω ως μικρό αντίδωρο στην αγαθή μνήμη του. Φάνη Ι. Κακριδή σε ευχαριστούμε για όλα…

ΦΑΝΗ Ι. ΚΑΚΡΙΔΗ: Η πρώτη δεκαετία του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

Ήταν σοφή το 1964 η απόφαση του Πρωθυπουργού και Υπουργού Παιδείας Γεωργίου Παπανδρέου να θεμελιώσει Πανεπιστήμιο στην πρωτεύουσα της Ηπείρου. Έχοντας πίσω του πολύχρονη πολιτική εμπειρία στη σκιά του Ελευθερίου Βενιζέλου, έχοντας και προσωπικό πάθος για την Παιδεία, ο Γεώργιος Παπανδρέου είδε πως πια ήταν απαραίτητο να ιδρυθούν δύο ακόμα Πανεπιστήμια δίπλα στο Αθηνών και το Θεσσαλονίκης, και τα τοποθέτησε συμμετρικά, ένα στην Πάτρα, ένα στα Γιάννινα. Δεν ήταν τότε η εποχή όπου τα Πανεπιστήμια ιδρύονταν αλόγιστα, για "αναπτυξιακούς" λόγους, ούτε έπαιζαν αποφασιστικό ρόλο τα τοπικά αιτήματα και οι πολιτικές πιέσεις. Ο Παπανδρέου αποφάσισε να λειτουργήσει πρώτο το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, όχι της Πάτρας που ήταν η ιδιαίτερη πατρίδα του, γιατί έβλεπε την εδώ πολιτεία όχι μόνο με την ιστορία και την πνευματική της παράδοση, αλλά και με τις γενικότερες κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες κατάλληλη, περισσότερο από κάθε άλλη, να υποδεχτεί και να στηρίξει ένα νέο Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα. Είχε δίκιο.
Στα Γιάννινα, το 1964, πέρα από τη Μητρόπολη και τη Ζωσιμαία, διακρίνονταν και συναγωνίζονταν σε πολιτισμική προσφορά τρία ακόμα κέντρα: η "Εταιρεία Ηπειρωτικών Μελετών" με τον Κωνσταντίνο Φρόντζο και τον Γιάννη Νικολαΐδη, ο μορφωτικός όμιλος "Ελεύθερη Σκέψη" με τον Σωτήρη Δάκαρη και τον Γιάννη Δάλλα, και το περιοδικό "Ηπειρωτική Εστία" με τον Δημοσθένη Κόκκινο και τον Αρσένη Γεροντικό.
Από πολιτική άποψη, ο Ηπειρωτικός χώρος ήταν σε γενικές γραμμές συντηρητικός· όμως τότε που ιδρύθηκε το Πανεπιστήμιο οι πολιτικές τάσεις ήταν ισορροπημένες: από τους επτά βουλευτές του νομού τρεις ήταν της Εθνικής Ριζοσπαστικής Ένωσης, τρεις της Ένωσης Κέντρου και ένας της Ενιαίας Δημοκρατικής Αριστεράς, ο αξέχαστος γιατρός της φτωχολογιάς, ο Νίκος Σκοπούλης!
Στους ευνοϊκούς όρους συνυπολογίστηκε και ο χαρακτήρας της πολιτείας, που ήταν αρκετά μεγάλη, αλλά όχι μεγαλούπολη, πανέμορφη, τριγυρισμένη από εξοχές, και με προστατευμένο παραδοσιακό οικιστικό χαρακτήρα.
Οι οιωνοί ήταν άριστοι, και είχε δίκιο ο Πρωθυπουργός, μιλώντας στα εγκαίνια της πρώτης Σχολής να διαπιστώσει ότι και για τα Πανεπιστήμια αποφασιστικό είναι το ξεκίνημα, η πρώτη αρχή, η γέννησις. Η ανάπτυξις, είπε, θα ακολουθήσει, όπως και ακολούθησε όταν δυο μόνο χρόνια αργότερα, το 1966, λειτούργησε δίπλα στη Φιλοσοφική, δεύτερη Σχολή, η Φυσικομαθηματική. Η ομιλία του έκλεισε με τη φράση: «συνοδεύω το νέον Πανεπιστήμιον με τας θερμοτέρας ευχάς μου διά το μέλλον», και οι ευχές του εισακούστηκαν, σίγουρα για τα τρία πρώτα χρόνια.
Δεν είναι μικρό πράγμα να στηθεί πανεπιστήμιο από το τίποτα, να υποδεχτεί φοιτητές, την πρώτη χρονιά σε μίαν αίθουσα και τέσσερα δωμάτια δανεικά από τη Ζωσιμαία, τη δεύτερη σ' ένα κτήριο που προοριζόταν για τεχνικές σχολές - όπου ξαφνικά έπρεπε να κατασκευαστούν, το πιο πολύ με χάρμποτ και μοριοσανίδες, γραφεία για τους καθηγητές, αίθουσες διδασκαλίας, βιβλιοθήκες και αναγνωστήρια για τους φοιτητές. Το ζήσαμε και το αγαπήσαμε το κτήριο της οδού Δομπόλη, αλλά ήταν άβολο, σχεδιασμένο για την Ιεράπετρα της Κρήτης μάς έλεγαν, με τις ταράτσες να σουρώνουν νερά, τόσα που ο Γιώργος Λιβαδάς ν’ αστειεύεται, πως μονάχα αυτός στον κόσμον όλο μπορούσε ως καθηγητής της Μετεωρολογίας να έχει στημένο το βροχόμετρο μέσα στο γραφείο του.
Έπρεπε ν' αποκτηθούν έπιπλα - θρανία, γραφεία, βιβλιοθήκες - να αγοραστούν βιβλία, χαρτικά, όργανα και υλικά για τα εργαστήρια, να πραγματοποιηθούν οι απαραίτητες προμήθειες με ελάχιστο προσωπικό, και με τον πάρεδρο του Ελεγκτικού να επιστρέφει το ένα μετά το άλλο τα εντάλματα ανυπόγραφα, καθώς οικονομική υπηρεσία άργησε να συγκροτηθεί, και τις προμήθειες τον πρώτο χρόνο τις είχε αναλάβει ο Καθηγητής της Ψυχολογίας!
Δούλεψαν γερά σ’ εκείνο το ξεκίνημα, με ενθουσιασμό, οι λιγοστοί υπάλληλοι και οι πρώτοι καθηγητές· και με αυταπάρνηση πήραν επάνω τους τις έγνοιες και τις βαριές ευθύνες οι Πρόεδροι: ο Στυλιανός Καψωμένος της Φιλοσοφικής και ο Ιωάννης Αναστασιάδης της Φυσικομαθηματικής, πρωτεργάτες του Πανεπιστημίου, που η προσφορά τους θα είναι πάντα μεγαλύτερη από την ευγνωμοσύνη που τους χρωστούμε και την τιμή που τους αποδίνουμε.
Το αποτέλεσμα ήταν απρόσμενο. Εκείνες τις πρώτες χρονιές το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, με τις περιορισμένες δυνατότητες λειτούργησε με τρόπο ζηλευτό. Το πρόγραμμα εφαρμοζόταν κατά γράμμα. Φοιτήτριες και φοιτητές ήταν όλοι παρόντες, χωρίς έλεγχο. Η σχέση τους με τους καθηγητές στηριζόταν στην εκτίμηση και τον σεβασμό, όχι στην ιεραρχία και την απόσταση. Δεν ήταν πολλοί, και οι καθηγητές τους εγνώριζαν μακάρι έναν έναν, προσωπικά! Είχαν φυσικά καθένας τις πολιτικές του απόψεις, όχι λίγοι ήταν και οργανωμένοι· όμως κομματικές εκδηλώσεις δεν τάραζαν ούτε στο ελάχιστο την ακαδημαϊκή λειτουργία, κι ας ήταν η πολιτική κατάσταση μετά την αποστασία κάθε άλλο παρά ομαλή.
Μήνα με το μήνα, μέρα με τη μέρα το Πανεπιστήμιο μέστωνε και προχωρούσε: εκλέγονταν καθηγητές· διορίζονταν βοηθητικό διδακτικό προσωπικό και διοικητικοί υπάλληλοι. Διαγωνισμοί για κάθε λογής προμήθειες ολοκληρώνονταν, οικοδομικές βελτιώσεις και συμπληρώματα σχεδιάζονταν και πραγματοποιούνταν, ανάμεσά τους η κεραμοσκεπή και το φοιτητικό εστιατόριο, που αρχικά είχε οργανωθεί και πρωτολειτούργησε απέναντι, στα "Καλαμάκια". Το Πανεπιστήμιο ολοένα ρίζωνε και σοφίλιαζε με την πολιτεία και τους ανθρώπους της. Οι δρόμοι ήταν ανοιχτοί και οι προοπτικές ελπιδοφόρες, ώσπου, με τη λαϊκή διατύπωση: ήρθανε χρόνοι δίσεχτοι και μήνες οργισμένοι.
Δε μετριέται πόση ηθική φθορά, πόση καθυστέρηση κόστισε στην Ελλάδα η εφτάχρονη επιβολή της δικτατορίας, πόση ουσιαστική ζημιά προκάλεσε στα Γιάννινα και στο νεαρό Πανεπιστήμιο.
Δύο από τους βουλευτές, ο Νίκος Σκοπούλης και ο Γιώργος Μυλωνάς εκτοπίστηκαν στα νησιά. Από τους καθηγητές, ο Σταμάτης Καρατζάς, που είχε εγκαταλείψει την έδρα του στο Αμβούργο για να υπηρετήσει στα Γιάννινα, και ο Σωτήρης Δάκαρης, ο πρωτοπόρος αρχαιολόγος της Ηπείρου, απολύθηκαν· άλλοι προτίμησαν να παραιτηθούν (Δημήτρης Λουκάτος), άλλοι διώχτηκαν και απομακρύνθηκαν με τον ένα ή με τον άλλο τροπο (Μανώλης Παπαθωμόπουλος, Φάνης Κακριδής). Όμως από την άλλη μεριά, θα ήταν λάθος να το αποσιωπήσουμε: υπήρξαν καθηγητές που εδέχτηκαν αρχήν άρξαι καταλελυμένης της δημοκρατίας, που αναβαθμίστηκαν, που αποδέχτηκαν τίτλους και αξιώματα δοτά από τη χούντα· βρέθηκαν καθηγητές να υποδεχτούν στην είσοδο της πόλης τον Ζωιτάκη, να προσκαλέσουν και να χειροκροτήσουν τον Λαδά στο επίσημο βήμα του Πανεπιστημίου - μεγάλη ντροπή!
Ντροπή μεγάλη, γιατί νωρίς οι φοιτητές τον είχαν δείξει τον σωστό δρόμο. Το καμάρωνε και το διηγόταν συχνά ο καθηγητής Δημήτριος Λουκάτος, πως ανήμερα την 21η Απριλίου του '67, όταν μαθεύτηκε από τα ραδιόφωνα η κακή είδηση, οι φοιτητές συγκεντρώθηκαν αυθόρμητα στην αυλή, άκουσαν έναν από τους πολιτικά στρατευμένους συναδέλφους τους (Λαοκράτη Βάσση) να τους καλεί σε αντίσταση, τραγούδησαν τον Ύμνο εις Ελευθερίαν, πορεύτηκαν ως την πλατεία φωνάζοντας "Θέλουμε Δημοκρατία", και διαλύθηκαν, έχοντας πραγματοποιήσει στα Γιάννινα την πρώτη, όχι όμως και τελευταία αντιδικτατορική συγκέντρωση.
Η φοιτητική αντίσταση στα Γιάννινα δε φημίστηκε τόσο όσο η αθηναϊκή με τη Νομική και το Πολυτεχνείο. Εκδηλώθηκε όμως νωρίς, ήταν ουσιαστική, και ανάδειξε παλικάρια. Η πρόθεση των δικτατορικών οργάνων να υποτάξουν το φοιτητικό κίνημα ήταν εξαρχής φανερή. Έτσι καθαίρεσαν αμέσως τον εκλεγμένο εκπρόσωπο των φοιτητών, τον Νίκο (Μέγα) από το Μονολίθι, και τον αντικατάστησαν μ’ έναν αχυρένιο δικό τους· έτσι και σκόρπισαν στους διαδρόμους και στις αίθουσες εγκάθετους και καταδότες. Η παρακολούθηση ήταν στενή, και οι οχλήσεις, προσαγωγές, υποδείξεις και απειλές στους δημοκράτες φοιτήτριες και φοιτητές συνηθισμένες.
Αποδείχτηκαν μάταια όλ' αυτά· το φοιτητικό κίνημα συνέχισε να οργανώνεται σε "πυρήνες" και να προχωρά σε μιαν αισθητή, ας ήταν και μόνο παθητική αντίσταση. Το στήριζαν η κοινή γνώμη των Ιωαννίνων, που ποτέ δεν έστερξε να συμπορευτεί με τη δικτατορία, αλλά και ένα δίχτυ από πανεπιστημιακούς, όχι μόνο Καθηγητές, αλλά και Επιμελητές, Βοηθούς, και Υπαλλήλους, σαν την Ελενίτσα (Σπυροπούλου) στη Γραμματεία της Φιλοσοφικής, σαν τον Γιώργο (Γκόλα) και τη Λένη (Τσούνη) που φρόντιζαν να ενημερώνουν εγκαίρως, να διευκολύνουν με κάθε τρόπο και να προφυλάγουν το αντιστασιακό κίνημα από κακοτοπιές.
Το Σπουδαστικό της Ασφάλειας δε δίστασε τότε να προχωρήσει σε συγκεκριμένες καταγγελίες και διώξεις. Τέσσερις από τους πρωτοπόρους φοιτητές, ο Απόστολος (Παπαϊωάννου), ο Λαοκράτης (Βάσσης), ο Γιώργος (Μακρής), η Ουρανιά (Μουντράκη), δικάστηκαν, καταδικάστηκαν και φυλακίστηκαν· αργότερα τούς ακολούθησαν ο Νίκος Ράπτης και η Πόπη Βουτσινά, η μικρή Αντιγόνη των Ιωαννίνων.
Δυσάρεστα όλ' αυτά και ίσως κάποιος να τα θεωρήσει αταίριαστα σε επετειακό λόγο· είχε όμως μεγάλο δίκιο ο ηπειρώτης Πρόεδρος της Δημοκρατίας όταν πρόσφατα, στην επέτειο της 21ης Απριλίου διακήρυξε ότι «Δεν ξεχνιέται και δεν εξωραΐζεται στην πορεία του χρόνου η κατάλυση της Δημοκρατίας». Άλλο αν δεν έγινε, συμπληρώνουμε, αλλά πολλά θα μπορούσε να έχουν διδαχτεί οι δημοκρατικές κυβερνήσεις, μελετώντας τα λάθη της δικτατορίας: πως αποτελεί καταστροφή, παράδειγμα, κάθε πολιτική παρέμβαση στη συνταγματικά κατοχυρωμένη αυτοδιοίκηση των Πανεπιστημίων, ή ακόμα και ότι δεν ωφελεί, αλλά βλάπτει το μορφωτικό έργο των ακαδημαϊκών ιδρυμάτων και τους νέους, η αλόγιστη αύξηση του αριθμού των εισαγομένων.
Πενήντα χρόνια είναι πολλά, κύριε Πρύτανη. Οι φοιτητές μας που αποφοίτησαν μέσα στην πρώτη δεκαετία, γεννημένοι κάποια χρόνια πριν ή μετά το 1950, είτε συνταξιοδοτήθηκαν είτε πλησιάζουν να συνταξιοδοτηθούν, και είναι κρίμα. Είναι κρίμα, γιατί ήταν γερά καταρτισμένοι, διακρίθηκαν, και πρόσφεραν πολλά στην εκπαίδευση ως δάσκαλοι και στην επιστήμη ως ερευνητές οι πρώτοι εκείνοι απόφοιτοι του Ιωαννίνων, ανάμεσά τους και όσοι αργότερα αξιώθηκαν ν' ανταποδώσουν τα τροφεία υπηρετώντας στο Πανεπιστήμιο των σπουδών τους. Δεν είναι βέβαια τυχαίο ότι τόσο στα τρία πρώτα χρόνια της λειτουργίας του όσο και στην επταετία που ακολούθησε, στη Φιλοσοφική και στη Φυσικομαθηματική Σχολή, η διδασκαλία ήταν συστηματική, η φοίτηση τακτική, οι εξετάσεις αυστηρές, οι φοιτήτριες και οι φοιτητές αφοσιωμένοι στις σπουδές τους. Βοηθούσε σε αυτό και η πολιτεία, που δεν πρόσφερε όσους σήμερα πειρασμούς και ευκαιρίες. Λειτουργούσαν βέβαια στην πλατεία το "Διεθνές" και το "Ελλάς" με τραπεζάκια έξω· ανοιχτός στην κατηφόρα πριν από το στρατόπεδο "Ο Μπαρμπαθωμάς", φιλόξενη πιο κάτω για τους φοιτητές και τους φαντάρους η ταβέρνα "τ' Αηδονάκια", αλλά η μεγάλη ζωή ξεκίνησε αργότερα, όταν άνοιξε, προλαβαίνοντας τα πολλά καφέμπαρ και τσιπουράδικα, το Drugstore σερβίροντας προφιτερόλ και ιρλανδέζικο καφέ με whiskey!
Δεν τα υποτιμούμε οι παλιοί, τα βλέπουμε και τα θαυμάζουμε και μας κάνουν περήφανους τα σημερινά επιτεύγματα: η Πανεπιστημιούπολη, οι νέες Σχολές, τα Νοσοκομεία, η Φοιτητική Λέσχη, η Φηγός και οι άλλες εγκαταστάσεις. Την βλέπουμε και τη χαιρόμαστε την προκοπή του Πανεπιστημίου μας, μαζί του και της πολιτείας των Ιωαννίνων. Δεν παύουμε όμως γι' αυτό να τη νοσταλγούμε εκείνη την εποχή οι παλιοί, όταν με ενθουσιασμό προχωρούσαμε να χτίσουμε το Πανεπιστήμιο που αγαπούσαμε, ή ακόμα και τότε που «πάλ' εις μικρόν γενναίοι», προσπαθούσαμε να καταλύσουμε τα δεσμά που μας είχαν επιβληθεί.
Τα χρόνια περνούν, οι καιροί αλλάζουν, η αγάπη για την Ελευθερία, την Παιδεία, την Επιστήμη, για το αδέσμευτο Πανεπιστήμιο και για την πόλη των Ιωαννίνων μένουν για όλους μας, παλιούς και νέους, ακατάλυτα.
Ευχαριστώ!