ΙΩΑΝΝΙΚΙΟΣ: Από τον Προφήτη Ηλία Ζίτσας στη Μητρόπολη Πρεσπών!..

- Του ΜΙΧΑΛΗ ΧΡ. ΠΑΝΤΟΥΛΑ, Φιλόλογου - Ερευνητή

Το Δυρράχιο (αρχαία Επίδαμνος αποικία των Κορινθίων και Κερκυραίων), μετά την προσάρτηση του ανατολικού Ιλλυρικού στην ανατολική επαρχία του Ρωμαϊκού Κράτους, αποσπάστηκε από τη δικαιοδοσία του Πάπα Ρώμης και υπήχθη, εκκλησιαστικώς, στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, αποτέλεσε δε την μδ΄ κατά σειρά μητρόπολή του. Αργότερα (τ. ιγ΄ ή αρχές ιδ΄ αι.), η συγκεκριμένη μητρόπολη με τις επισκοπές της, υπήχθη στηνπή Αχριδών, πότε ανεξάρτητη και πότε ενωμένη με την Επισκοπή Γκόρας και Μόκρας. 

Στα μέσα του 18ου αι. έπαυσε, για μικρό χρονικό διάστημα, να υφίσταται ως μητρόπολη και αποτέλεσε τμήμα της επιμέρους επισκοπής περιφέρειας του αρχιεπισκόπου Αχριδών. Μετά τη συνένωση της συγκεκριμένης αρχιεπισκοπής με το θρόνο της Κωνσταντινούπολης η Μητρόπολη Δυρραχίου ανασυστάθηκε (1767) και αργότερα (1772 κ.ε.) περιέλαβε στη δικαιοδοσία της την αρχιεπισκοπή Γκόρας και Μόκρας με τις εξής, κατά σειρά, ονομασίες: Γκόρας και Δυρραχίου, Γκόρας και Μόκρας, Δυρραχίου.
Σύμφωνα με τα αναγραφόμενα από το μητροπολίτη Σάρδεων Γερμανό, τον Ιούλιο του 1845 μητροπολίτης Δυρραχίου εκλέχθηκε από τη Σύνοδο του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινοπόλεως «ο οσιώτατος ηγούμενος του κατά την επαρχίαν Ιωαννίνων και Βελλάς ι(ερού) μοναστηρίου του Προφήτου Ηλιού της Ζίτζης κυρ Ιωαννίκιος». (Μητροπολίτης Σάρδεων Γερμανός, «Επισκοπικοί κατάλογοι των εν Ηπείρω και Αλβανία επαρχιών του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως», Ηπειρωτικά Χρονικά, έτος δωδέκατον (1937), εν Ιωαννίνοις, σσ. 54-55 και 58-69). Στο συγκεκριμένο θρόνο διαδέχθηκε τον αποθανόντα μητροπολίτη Άνθιμο, ο οποίος είχε εκλεγεί στη θέση αυτή το Μάρτιο του 1844. (Μητροπολίτης Σάρδεων Γερμανός, ό.π., σ.60). Ο Ιωαννίκιος, ύστερα από δεκατρία χρόνια αρχιερατικής διακονίας στη μητρόπολη Δυρραχίου, «δια κανονικών ψήφων και συνοδ(ικής) εκλογής» μετατέθηκε προβιβασθείς στη Μητρόπολη Πρεσπών (1858 - ;). (Μητροπολίτης Σάρδεων Γερμανός, ό.π., σ.60). Το 1873-74 ο μητροπολίτης Πρεσπών Μελέτιος είχε έδρα την Αχρίδα. (Επετηρίς του εν Κωνσταντινουπόλει Ηπειρωτικού Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου, έτος Β (1873-74), εν Κωνσταντινουπόλει 1875, σ.9).
Το μοναστήρι του Προφήτη Ηλία Ζίτσας, από το οποίο προέρχονταν ο ηγούμενος Ιωαννίκιος, χτίστηκε στη σημερινή θέση το 1598 ή το 1655/66. Πρόκειται για μία από τις πλέον φημισμένες μονές της Ηπείρου, η οποία υμνήθηκε όχι μόνο από Έλληνες λογοτέχνες, ποιητές και επισκέπτες, αλλά και από ξένους όπως ο Λόρδος Βύρων (1809), ο πρίγκηπας και μετέπειτα αυτοκράτορας του Μεξικού Μαξιμιλιανός (1848), ο Πουκεβίλ κ.α.
Το μοναστήρι αυτό, εκτός από τη μεγάλη ακίνητη περιουσία που διέθετε στην περιοχή, ήταν γνωστό και για τα χρυσοφόρα μετόχια του στη Ρουμανία και στη Ρωσία. Είναι χαρακτηριστικό ότι η μονή Προφήτη Ηλία Ζίτσας υπήρξε μία από τις πρώτες ελληνικές μονές, στις οποίες αφιερώθηκε μετόχι στη Ρουμανία. Πρόκειται για τη μονή του Αγ. Ιωάννη, την οποία γύρω στα 1590 ανήγειραν στο Βουκουρέστι (άλλοι αναφέρουν το έτος 1647) και αφιέρωσαν σε αυτήν οι Ηπειρώτες αδελφοί Πρωτοβεστιάριος Ανδρέας και Δημήτριος. (Μον. Κοσμάς Σιμωνοπατρίτης, “Ο ρόλος των Ηπειρωτών στην αφιέρωση μετοχίων στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες τον 16ο αιώνα (οι περιπτώσεις του Γκιόρμα και του Μιχαήλ Βοεβόδα)”, Αγιορειτική Εστία, σ.238).
Η μονή Προφήτη Ηλία Ζίτσας διατηρούσε στους χώρους της σχολείο από το 15ο έως και τα μέσα του 18ου αι. Με δικά της χρήματα χτίστηκε, κοντά στον αγ. Δημήτριο, το δημοτικό σχολείο της κωμόπολης (1858-1865), ενώ από το 1864 στήριζε οικονομικώς και το σχολείο της Βελτσίτσας (σ. Κληματιά). (Καμαρούλιας Δημήτρης, Τα Μοναστήρια της Ηπείρου, τ.Α (1996), Αθήνα, σσ. 542-543· Λαμπρίδης Ιωάννης, Ηπειρωτικά Μελετήματα – Ιερά εν Ηπείρω Σκηνώματα εξ αλλοδαπής δωρεών τυχόντα, τχ.Α (εκδ. ΕΗΜ), Ιωάννινα 1974, σ.9).
Μεταξύ των μεγάλων δωρητών του μοναστηριού συγκαταλέγονταν ο Τσάρος Αλέξιος Μιχαήλοβιτς και μέλη της τσαρικής οικογένειας της Ρωσίας, ο Ρώσος πατριάρχης Νήφων, ο Ζιτσαίος Οικουμενικός Πατριάρχης Ιερεμίας, οι αρχιεπίσκοποι Ουγγαροβλαχίας Δοσίθεος, Κωνσταντίνος, Λαυρέντιος, Κύριλλος και πολλοί άλλοι. Η κακοδιαχείριση της περιουσίας και η καταλήστευση των προσόδων των μετοχίων από διάφορους επιτήδιους διαχειριστές μαζί με άλλους παράγοντες, όπως η δήμευση των περιουσιών των μετοχίων από το επίσημο Ρουμανικό κράτος (1862), οδήγησαν, τελικώς, τη μονή Προφήτη Ηλία Ζίτσας σε χρεωκοπία και ερήμωση, κατάσταση η οποία, προσφάτως, επιχειρείται να αντιστραφεί με πολύ μεγάλες δυσκολίες.