Ο μεγάλος απών...

ΓΝΩΜEΣ

Ο μεγάλος απών...

Γράφει ο  ΣΠΥΡΟΣ  ΕΡΓΟΛΑΒΟΣ,
Φιλόλογος-Συγγραφέας

*  Ένα πρόσφατο αφιέρωμα του παλαίμαχου δημοσιογράφου Βίκτωρα Νέτα στον κορυφαίο εκπρόσωπο του Ελληνικού Χρονογραφήματος Παύλο Παλαιολόγο, με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 30 χρόνων από το θάνατό του, υπήρξε η αφορμή να γυρίσω –σε τούτα τα δίσεχτα χρόνια που ζούμε– πίσω, σε χρόνια περασμένα και να νιώσω, ανατρέχοντας σε γνωστά κείμενά του – τι σημαίνει, για το δημόσιο βίο της χώρας, να υπάρχει μια μεγάλη απουσία, να υπάρχει, σε κάθε καίριο τομέα, ένας μεγάλος απών.
Μεγάλος απών είναι για τη δημοσιογραφία και για το χρονογράφημα ειδικότερα, ο Παύλος Παλαιολόγος. Είχε αναγάγει τη δημοσιογραφία σε γνήσιο δημόσιο λειτούργημα, σε πραγματική τέταρτη εξουσία, καθώς θεωρούσε "την ελευθεροτυπία το άλφα και το ωμέγα της δημοσιογραφίας:
"Η είδηση, το γεγονός της ημέρας ή η ατμόσφαιρα της εποχής θα γίνουν τα νήματα με τα οποία θα κεντήσης τη φράση σου. Πορεία μέσα σε ωρισμένα περιθώρια. Όταν τα ξεπεράσης, δεν δημοσιογραφείς, μυθογραφείς.
Εγχείρημα από τα πιο δύσκολα, να μείνης μέσα στις απαιτήσεις του επαγγέλματος χωρίς να παραιτηθής από τη ζεστασιά του γραπτού λόγου". Κάτι τέτοιο όμως προϋποθέτει "χέρια παστρικά".
Βαθιά μέσα του και αταλάντευτη αυτή η πίστη του. Το είχε διακηρύξει δημόσια, σε μια εκδήλωση προς τιμή του, λίγα χρόνια πριν από το θάνατό του.
"Ξέρω – είπε – ότι το πρωινό που σας σερβίρω, πλούσιο δεν είναι. Είναι, όμως γραμμένο με χέρια παστρικά· πολλές οι αστοχίες, οι πλάνες, οι αδεξιότητες· Ούτε μια όμως γραμμή με βρώμικα χέρια".
Αυτό "το πρωινό" που μας "σέρβιρε" κάθε μέρα ήταν το χρονογράφημά του. Ήταν για μας, εκείνη την εποχή, ένα από τα πιο αποτελεσματικά μέσα εξυψώσεως της πνευματικής στάθμης του λαού, γραμμένο από άνθρωπο με βαθύ το αίσθημα της ευθύνης, και με πνευματική και ηθική αντοχή που προϋποθέτει η καθημερινή συγγραφή.
Και δίπλα στο Χρονογράφημα του Παλαιολόγου, οι ζουμερές επιφυλλίδες του Παπανούτσου, του Τερζάκη, του Παναγιωτόπουλου και μιας ολόκληρης ομάδας από παιδαγωγούς, φιλοσόφους, ερευνητές και κριτικούς, που με την πλούσια παραγωγή τους είχαν και την εκλεκτή πελατεία τους. Αισθητή η απουσία τους σήμερα.
Το λόγο δε αυτής της απουσίας τον εξηγεί σε ένα Χρονογράφημά του ο Παλαιολόγος. Ζούμε στην εποχή της μετριότητας, και μάλιστα σε καίριους τομείς. Μετριότητα που την έχουν αναγάγει οι επιτήδειοι σε αρετή, επικαλούμενοι μάλιστα την παρεξηγημένη μορφή του "αρχαίου μέτρου". Αυτή τη μετριότητα στηλιτεύει ο Παλαιολόγος:
"Παν μέτρον άριστον", γράφει. Μεγάλη η πλάνη. Απορώ πώς μπορούν και το λένε. Πού είδαν να αριστεύει το μέτρο; Ό,τι μεγάλο υπάρχει στη Γη είναι έξω από το μέτρο. Οργώνοντας με το μέτρο, μέτρια έργα θα θερίσεις. Και να είσαι ευχαριστημένος, γιατί ο κανόνας θέλει να θερίζεις μικρά και ασήμαντα. Εδώ μοχθεί κανείς πέρα από το μέτρο, και πάλι μετριότατη είναι η συγκομιδή του.
Έτσι εξηγούνται οι απόψεις του, με τις οποίες, στηλιτεύει το πολυδιαφημισμένο "δαιμόνιο της φυλής".
"Άκουσα – γράφει – για το δαιμόνιο της φυλής και γνώρισα φορείς του δαιμονίου αυτού εκείνους που άλλες κοινωνίες τους θεωρούν καρκινώματα. Ό,τι είδα να ονομάζουν δαιμόνιο δεν ήταν το πνεύμα, δεν ήταν η επιμονή στη δουλειά, δεν ήταν το σύστημα, ούτε η προσπάθεια του ερευνητή, ούτε η αφοσίωση του σοφού. Το "δαιμόνιο" το βλέπουμε εκεί ακριβώς που έπρεπε να δούμε σημεία παρακμής: στο εύκολο κέρδος, στη μικρή προσπάθεια, στην άκοπη επιτυχία, στην άνοδο του ενός εις βάρος των άλλων, στην απάτη που δεν εμπίπτει στον ποινικό νόμο.
Πλήρης σύγχυση εννοιών. Λένε ικανός κι εννοούν τον καταφερτζή, λένε έξυπνος κι εννοούν τον καπάτσο. Η ευφυΐα κάτω από τον ουρανό μας συμπίπτει πάντα με τον απατεωνισμό. Δαιμόνιοι όλοι όσοι έπρεπε να βρίσκονται στα περιθώρια της κοινωνικής ζωής".
Οργισμένος από τη στάση της πνευματικής ηγεσίας απέναντι στη δικτατορία, δε θα διστάσει, το 1973, διαρκούσης της δικτατορίας να επισημάνει με χρονογράφημά του, τους "Ηγέτες που λείπουν".
"Ζητείται – γράφει – η πνευματική ηγεσία. Σε καιρούς πολιτικά δύσκολους μάταια ψάχνετε να βρήτε το "πιστεύω" αυτών που διεκδικούν θέση πνευματικού οδηγού. Υπάρχουν οι λίγοι που έχουν εκδηλωθή. Μένουν οι πολλοί. Ποιο Θεό προσκυνούνε;
Ας μη βλέπουμε στην πρώτη γραμμή του πυρός ακαδημαϊκούς, πρυτάνεις, λογοτέχνες, φιλοσόφους. Τουλάχιστον όμως να τους νιώθουν δίπλα τους οι ανώνυμες μάζες. Να ξέρης ότι παίζουν κι αυτοί μονά – ζυγά τα συμφέροντά τους".
Διαπιστώνοντας την απουσία πολιτικών ηγετών "με τη στόφα του μεγάλου" στις εκλογές του 1950, με πολύ πόνο θα γράψει σε χρονογράφημά του με τίτλο "μας έλειψε ο ένας":
"Η ψυχρή σοβαρότης των πολιτών ήταν το χαρακτηριστικό γνώρισμα της προεκλογικής μας κινήσεως. Και αναζητούσαμε την πηγή της ψυχρότητας. Πού το αποδίδετε; Η αστάθεια των προσανατολισμών μας είναι ο ένας λόγος. Ψάχνουμε να βρούμε το δρόμο μας. Το αντί όμως της άρνησης στη βάση του. Οι αρχηγοί των κομμάτων δεν μπόρεσαν ή δε θέλησαν να γίνουν φορείς και πομποί νέων ιδανικών. Δε μας έδωσαν τη θέση. Μας έδωσαν την άρνηση. Λόγια όσα θέλετε: κοινωνική δικαιοσύνη, ευνομία, ισότης, εξυγίανση, δικαία κατανομή των αγαθών, και η σπάταλη εκείνη διάθεση της προθέσεως "ανά": ανασυγκρότηση, ανοικοδόμηση, ανάπλαση... Από τους ηγέτες που πήραν μέρος στο προχτεσινό ματς δεν έγινε κανείς ο αποκρυσταλλωτής των ανησυχιών της γενεάς του.
Έλειψε ο ένας που να ρίξη στην ανθρωποθάλασσα το σύνθημα που θα ήταν το απόσταγμα των διάχυτων σήμερα ιδανικών μας. Για τέτοια όμως συνθήματα, που γίνονται δημιουργοί καταστάσεων, χρειάζεται η δυνατή προσωπικότης, ο ηγέτης με τη στόφα του μεγάλου. Αυτός μας έλειψε. Γι’ αυτό και τόσο άτονες ήταν οι προεκλογικές μας μέρες".
Ένας "μεγάλος απών" ο ίδιος από τη ζωή μας, κάνει, συχνά μάλιστα, στα χρονογραφήματά του για τους άλλους "μεγάλους απόντες" που διαπιστώνει σε καίριους τομείς της ζωής μας, όπως είναι, σε μια κοινωνία, ο πολιτικός και ο πνευματικός τομέας. Ίσως τώρα οι ίδιες "απουσίες", με αυτές που διαπιστώνει ο Παλαιολόγος, να διαφαίνονται κάπως και στο δικό μας ορίζοντα. Αυτό όμως το αφήνω στον αναγνώστη να το κρίνει.