Ο Ηπειρωτικός Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως

ΕΠΙΦΥΛΛΙΔΕΣ

Ο Ηπειρωτικός Φιλεκπαιδευτικός
Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως

  Η προσφορά του στην παιδεία της τουρκοκρατούμενης Ηπείρου

 Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΔΕΜΟΣ

* Είναι γνωστό ότι τους πρώτους σκοτεινούς αιώνες της δουλείας ελάχιστοι νέοι κατόρθωναν, με μύριους κινδύνους, τρέχοντας στους νάρθηκες των εκκλησιών και στα μοναστήρια, να μάθουν λίγα στοιχειώδη γράμματα (κρυφό σχολείο). Φυσικά, δεν υπήρχε καμιά διαταγή, κανένας νόμος, που να απαγορεύει τη λειτουργία σχολείων. Όμως, οι Οθωμανοί στην διάρκεια της δουλείας δεν έστησαν κράτοςθεμελιωμένο σε οποιεσδήποτε αρχές και αξίες, αλλά μια αυτοκρατορία αυθαιρεσίας, όπου κάθε Πασάς και κάθε Μπέης είχε το δικαίωμα να αδειάζει πάνω στους Γραικούς όλη τη βρωμιά και την κακότητα της ψυχής τους. Η διδασκαλία ήταν κρυφή από τον φόβο των Πασάδων, των Μπέηδων και των Αγάδων, όχι όμως οπωσδήποτε παράνομη. Δεν ήταν ο νόμος αυτό που έκανε το σχολείο κρυφό, αλλά ήταν ο φόβος του τυρανισμένου μπροστά στην αυθαιρεσία και τη μοχθηρία του τυράννου.
Με την πάροδο του χρόνου, όταν η τουρκική διοίκηση έδειχνε κάποια ελαστικότητα σ’ αυτό το θέμα και προπάντων μετά τη Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774), η ίδρυση και λειτουργία δημοτικών σχολείων ήταν ελεύθερη. Αλλά ποιος να φροντίσει για τη λειτουργία σχολείων και από πού να βρεθούν τα χρήματα για τη μισθοδοσία των δασκάλων κλπ.; Και προπάντων πού να βρεθούν οι δάσκαλοι στην υπόδουλη ακόμη Ήπειρο και τη Μακεδονία;
Το βαρύ αυτό φορτίο το επωμίστηκαν οι δημογεροντίες των Κοινοτήτων με την συνδρομή και την εποπτεία των κατά τόπους Μητροπόλεων. Τα Δημοτικά και Κοινοτικά Συμβούλια φρόντιζαν να βρουν δάσκαλο, να τον προσλάβουν για ένα χρονικό διάστημα (γι’ αυτό και ονομάστηκαν δημοδιδάσκαλοι: δήμος + διδάσκαλος) και η Μητρόπολη επικύρωνε τον «διορισμό» (συνήθως για ένα χρόνο και ανανεώνονταν). Το ειδικό αυτό έγγραφο της Μητροπόλεως είχε τον τίτλο «ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΟΝ». Μεταξύ άλλων έγραφε: «Παρέχομεν αυτώ (-ή) την άδειαν του διδάσκειν εν τη δημοτική σχολή του χωρίου… συμμορφουμένω ακριβώς προς την διδασκαλίαν της Ορθοδόξου Εκκλησίας και απέχοντι (ούση) παντός απάδοντος θρησκευτικώς και πολιτικώς».
Οι διδάσκαλοι προέρχονταν, κυρίως, από αποφοίτους σχολαρχείων που λειτουργούσαν στις μεγάλες πόλεις. Φυσικά, οι μεγάλοι Δήμοι και τα μεγαλοχώρια μπορούσαν να συντηρήσουν σχολεία. Όσον αφορά την Ήπειρο τα πράγματα ήταν πολύ δυσάρεστα κατά το 1870. Εκτός από τις πόλεις και τα κεφαλοχώρια και κάποια χωριά, που είχαν κάποιες δυνατότητες, όλη η υπόλοιπη ύπαιθρος ήταν βυθυσμένη στην αμάθεια.

Η ίδρυση του «Ηπειρ. Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου»
Η κατάσταση αυτή ανησύχησε πολύ τους ομογενείς Ηπειρώτες λογίους και θερμούς πατριώτες της Κων/πολης. Έτσι, μια ομάδα μεγάλων ανδρών της Ηπείρου, που την ψυχή τους εφλόγιζε ο πόθος της πνευματικής αφύπνισης και ανάπτυξης της γενέτειρας γης τους, αποφάσισαν και ίδρυσαν τον «Ηπειρωτικό Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο» Κωνσταντινουπόλεως. Ιδρυτές ήταν: ο Μητροπολίτης Δέρκων Νεόφυτος από Δρυμάδες Πωγωνίου, ο Χρηστάκης Ζωγράφος από το Κεστοράτι Αργυροκάστρου, ο Ηρακλής Βασιάδης από το Δελβινάκι και ο Κων/τίνος Καραπάνος από την Άρτα.
Οι ιδρυτές συνήλθαν σε πρώτη συνεδρίαση την 24 Ιουνίου 1872. Του Συνεδρίου προήδρευε ο Ηρ. Βασιάδης. Τη θέση του Γραμματέα κατέλαβε ο Γ. Λαζόπουλος, Παραβρέθηκαν οι πρώτοι που γράφτηκαν στον Σύλλογο: Β. Σαρακιώτης, Ι. Καμιναρίδης, Δ. Μαλιάδης, Σ. Οικονομάκης, Μ. Παρανίκας, Ν. Δούντας, Κ. Παπαδόπουλος, Π. Ι. Κρέσκας, Κ. Σπυρίδης, Γ. Καλπάκης, Α. Δ. Ιλαρίδης, Μ. Πανταζής, Ι. Λιάμπεης, Α. Λιούμπας, Ζ. Θ. Ζήσης, Γ. Λαζόπουλος και Γεώργιος Σάρρος. Ήρθαν στη συγκέντρωση και πολλοί άλλοι με την πρόθεση να γραφτούν στο Σύλλογο.
Ο προεδρεύων Ηρακλής Βασιάδης άρχισε να ομιλεί: «Φίλοι συμπολίται, ιδού παρέστη η ημέρα εκείνη την οποίαν επόθει πάσα Ηπειρωτική καρδιά προ πολλού και βαρυαλγούσα επί τη αναβολή ηρώτα: “πότε τέλος πάντων ο Ηπειρωτικός Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος άρξεται των εργασιών αυτού;”. Σήμερον, άνδρες Ηπειρώται, χαίρετε και αγαλλιάσθε. Ιδού ο μυριοπόθητος Σύλλογος, εις την σύστασιν του οποίου ασχολούμεθα από πενταετίας, τον δε κανονισμόν αυτού από τριετίας έχομεν συντεταγμένον, συνέρχεται, όπως και πραγματικήν καταστήση την ίδρυσιν αυτού και συσκευθή και φροντίση περί των δεόντων γενέσθαι προς διάδοσιν της στοιχειώδους ιδία παιδεύσεως κατά την Ήπειρον».
Στη συνέχεια πλέκει το εγκώμιο της Ηπείρου, η οποία ανέδειξε τόσους μεγάλους άνδρες κλπ. και συνεχίζει λέγοντας, ότι σήμερα η πνευματική κατάστασις της Ηπείρου είναι «ελεεινή και αξιοδάκρυτος. Τις αγνοεί ότι εις πολλά χωρία της Ηπείρου ουδ’ αυτά τα κοινά (=δημοτικά) σχολεία υπάρχουσι, αλλά παχυλή αμάθεια και βαθύ σκότος περικέχυται… Αλλά ήλθεν ο καιρός ίνα το φως της παιδείας και εις αυτά τα χωρία λάμψη…». Και τονίζει στη συνέχεια ότι ο Ηπειρωτικός Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος θα φροντίσει να πολλαπλασιάσει τα δημοτικά σχολεία για να διαδοθούν τα γράμματα και οι πρακτικές επιστημονικές γνώσεις. «Οφείλομεν ίνα πάσαν καταβάλωμεν προσπάθειαν εις σύστασιν Δημοτικών Σχολείων και διάδοσιν της παιδείας εις την Ήπειρον…».
Ακολούθως ο Βασιάδης προβάλλοντας ως παράδειγμα τον Χρηστάκη Ζωγράφο που πρόσφερε μεγάλο ποσό σαν πρώτη συνδρομή, ζήτησε από τους συνέδρους να καταβάλουν τον οβολόν τους για το μέγα και θεάρεστο αυτό έργο. «Τούτων λεχθέντων, προέτεινεν ίνα ο Σύλλογος ψηφίση την κύρωσιν και εκτύπωσιν του Κανονισμού, ο δε Σύλλογος παμψηφεί παραδεξάμενος την πρότασιν ταύτην προέβη εις την εκλογήν του Διοικητικού Συμβουλίου διά μυστικής ψηφοφορίας, κατά την οποίαν αναδεικνύεται πρόεδρος μεν ο Σεβασμιώτατος Γέρων άγιος Δέρκων κύριος Νεόφυτος, αντιπρόεδροι δε οι κ.κ. Κων/τίνος Καραπάνος και Ηρακλής Βασιάδης, Γεν. Γραμματεύς ο κ. Γ. Λαζόπουλος, Ειδικός Γραμματεύς ο κ. Γ. Σάρρος, Ταμίας ο κ. Ιω. Λιάμπεης και Σύμβουλοι οι κ.κ. Β. Σαρακιώτης, Σ. Οικονομάκης, Ιω. Καμιναρίδης, Μ. Παρανίκας, Δ. Μαλιάδης και Ζ. Θ. Ζήσης. Επί τούτοις διαλύεται η Συνεδρίασις».

Ο κανονισμός
Ο κανονισμός που εγκρίθηκε «παμψηφεί» αποτελείται από 49 άρθρα και χωρίζεται σε 11 κεφάλαια.
Στο Α’ κεφ. (άρθρα 1-3) αναφέρεται ο σκοπός της ιδρύσεως. Στο κεφ. Β’ (άρθρα 4-13) ομιλεί για τα μέλη του Συλλόγου. Κεφ. Γ’ (αρ. 14-16) «Περί δωρητών και Ευεργετών». Κεφ. Δ’ (αρ. 17-23) «Περί Διοικ. Συμβουλίου». Κεφ. Ε’ (αρ. 24-30) «Περί εργασιών και συνεδριάσεων του Διοικ. Συμβουλίου». Κεφ. Στ.’ (αρ. 31-34) «Περί των συνεδριάσεων του Συλλόγου» (της ολομέλειας). Κεφ. Ζ’ (αρ. 35-37) «Περί του Διδασκαλείου και των προστατευομένων υπό του Συλλόγου σχολείων». Κεφ. Η’ (αρ. 38-42) «Περί πόρων και δαπανών του Συλλόγου». Κεφ. Θ’ (αρ. 43-46) «Περί αρχαιρεσιών και πανηγύρεως». Το Δ.Σ. εκλέγεται για μια τριετία με μυστική ψηφοφορία, η οποία απαραιτήτως γίνεται πριν από την 21η Μαΐου που είναι εορτή του Αγίου Κων/τίνου. Την 21η Μαΐου, πανηγυρίζει ο Σύλλογος την Καθίδρυσιν αυτού κλπ… Κεφ. Ι’ (αρ. 47-48) «Περί σφραγίδος». Η σφραγίδα του Συλλόγου φέρει γύρω την επιγραφή: «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΟΣ ΦΙΛΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΛΛΟΓΟΣ», περί το μέσον δε φέρει φηγόν (βελανιδιά) μετά πελειάδος (=άγριο περιστέρι) και ιερείας. Κεφ. ΙΑ’ ΚΑΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΝ (αρ. 49). «Περί του κύρους του Κανονισμού».

Συνεδρίαση τακτική του Συλλόγου
Η προηγούμενη ήταν συνεδρίαση ιδρυτική. Στις 8 Οκτωβρίου 1872 ήταν στην πραγματικότητα η πρώτη τακτική συνεδρίαση. Προεδρεύει ο εκλεγείς Πρόεδρος Μητροπολίτης Δέρκων Νεόφυτος. Ανάμεσα στα όσα συζητήθηκαν, ο Γραμματέας Γ. Σάρρος ανήγγειλε ότι με μεγάλη χαρά δέχτηκαν όλοι οι συμπατριώτες τη σύσταση του Συλλόγου και είναι πρόθυμοι να βοηθήσουν ηθικά και υλικά. Στη συνέχεια διάβασε επιστολή του Χρηστάκη Ζωγράφου με την οποία κάνει γνωστό ότι προσφέρει χίλιες οθωμανικές λίρες υπέρ του Συλλόγου με τις ευχές του για επιτυχία του σκοπού του, καθώς και επιστολή του Θρακιώτη (Φιλιππούπολη) Γεωρ. Ζαρίφη που πρόσφερε εκατό οθ. Λίρες, ως ετήσια συνδρομή.
Στη συνέχεια αποφασίζει: «Κηρύσσονται παμψηφεί και μετ’ επιφημιών ο μεν Χρηστάκης Ζωγράφος μέγας ευεργέτης του Συλλόγου και επίτιμος πρόεδρος, ο δε Γεωρ. Ζαρίφης ευεργέτης. Επίσης παμψηφεί κηρύσσεται, τη προτάσει του σεβασμιωτάτου Προέδρου Νεοφύτου, επίτιμον μέλος του Συλλόγου ο πατριάρχης πρώην Κων/πόλεως Γρηγόριος ο Στ’, Ηπειρώτης την καταγωγήν, εις ένδειξιν τιμής και ευλαβείας προς τας πολλάς και εξόχους αρετάς, δι’ ών περικοσμείται ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος του γεραρού τούτου πρωθιεράρχου της ημετέρας Εκκλησίας».
Συζητήθηκαν πολλά θέματα και ελήφθησαν αποφάσεις σ’ αυτή τη συνεδρίαση. Θα αναφέρουμε εδώ μόνον την επιστολή που αποφασίστηκε να σταλεί «προς τους εκτός της Ηπείρου διαμένοντας φιλομούσους Ηπειρώτας».
Και εδώ, αφού κάνει γνωστή την ίδρυση του Συλλόγου και τους σκοπούς για τους οποίους ιδρύθηκε, περιγράφει την κατάσταση που επικρατεί στην Ήπειρο, όσον αφορά την στοιχειώδη εκπαίδευση, που σε πολλά μέρη ελησμονήθη και η ελληνική γλώσσα και δεν ομιλείται. «Προς θεραπείαν, λοιπόν, της λυπηράς ταύτης καταστάσεως και προς αποσόβησιν της ζοφεράς απαιδευσίας, οι εν Κων/πόλει παρεπιδημούντες Ηπειρώται συνέστησαν τον Ηπειρωτικόν Φιλεκπαιδευτικόν Σύλλογον». Και συμπληρώνει: «Ο Σύλλογος πέποιθεν ότι ουδείς θα κωφεύσει προς την ικετευτικήν φωνήν της πεφιλημένης πατρίδος επικαλουμένης την ηθικήν και υλικήν αυτού συνδρομήν…».
Ακολούθως έστειλε επιστολή «Προς τους εν Ηπείρω Αρχιερείς». Επίσης, επιστολή «Προς την δημογεροντίαν της πόλεως των Ιωαννίνων και την Εφορίαν της Ζωσιμαίας Σχολής και λοιπόν εκπαιδευτικών καταστημάτων».
Γνωστοποιεί και σ’ αυτούς την ίδρυση και τους σκοπούς του Συλλόγου και ζητεί την βοήθειά τους, επειδή, ως εκ της θέσεώς τους, γνωρίζουν τον τρόπον με τον οποίον πρέπει να ενεργήσουν. Αναγγέλλει δε συγχρόνως ότι ο Σύλλογος σκοπεύει να ιδρύσει στα Ιωάννινα Διδασκαλείο: «Εκ των Ιωαννίνων άρα δέον να προέρχηται πάσα επί τα πρόσω κίνησις και διανοητική ανάπτυξις, εξ’ αυτών αι προτροπαί και αι συμβουλαί, εξ’ αυτών και τα καλά παραδείγματα. Διά τούτο και ο Σύλλογος εν Ιωαννίνοις μέλει να ιδρύσει το Διδασκαλείον αυτού προς μόρφωσιν δημοδιδασκάλων και διδασκαλισσών δι’ άπαντα της Ηπείρου τα διαμερίσματα».
Παρακαλεί όλους να συντρέξουν τον Σύλλογον και οι ίδιοι να προσφέρουν κάποιο ετήσιο χρηματικό ποσό και άλλους να προτρέψουν προς τον σκοπό αυτόν. Να αποστείλουν δε και τις αναγκαίες πληροφορίες για την επιτυχία του σκοπού του Συλλόγου.
Δεν έγινε δυνατό, όμως, ούτε ο Σύλλογος να εξασφαλίσει τη μεγάλη δαπάνη που χρειαζότανε για την ίδρυση και λειτουργία ενός Διδασκαλείου, ούτε ευρέθη, τη στιγμή εκείνη τρόπος από τα Γιάννενα να ιδρυθεί εκεί ένα εκπαιδευτήριον διδασκάλων. Και τότε, όπως θα δούμε παρακάτω, παρουσιάστηκε και σ’ αυτήν την περίπτωση χορηγός ο Χρηστάκης Ζωγράφος.
Ακολούθησε η έκτακτη συνεδρίαση της 12 Νοεμβρίου 1872, κατά την οποία έγιναν γνωστά κάποια πράγματα για τη λειτουργία σχολείων στην Ήπειρο. Διαπιστώθηκε, ότι λίγα χωριά μπορούσαν να διατηρούν σχολεία. Νέα έκτακτη συνεδρίαση έγινε στις 12 Μαρτίου 1873. Αναγνώστηκαν επιστολές σημαντικών ανθρώπων της Ηπείρου και ελήφθησαν αποφάσεις για ίδρυση σχολείων σε μερικά χωριά της Ηπείρου.
Στο τέλος το Συμβούλιο αναγγέλλει: «Μετά βαθυτάτης θλίψεως τον θάνατον του γεραρού διδασκάλου του Γένους και περιφανούς της Ηπείρου γόνου, από το Γραμμένον Ιωαννίνων, Κων/τίνου Ασωπίου, επιτίμου μέλους του Συλλόγου».

Ιδρύεται Διδασκαλείο
Από τα πρώτα μελήματα του Συλλόγου (άρθρα του κανονισμού 35 και 36), ήταν η ίδρυση Διδασκαλείου στην Ήπειρο. Η δαπάνη όμως ήταν μεγάλη και γι’ αυτό εζήτησε από την δημογεροντία και από άλλους παράγοντες των Ιωαννίνων να αναλάβουν ένα τέτοιο έργο με την βοήθεια, φυσικά, του Συλλόγου. Δυστυχώς, ουδείς έδειξε προθυμία.
Τότε, ο Χρηστάκης Ζωγράφος έδωσε τη λύση. Ο Χρ. Ζωγράφος από το 1869 διέθεσε μεγάλα ποσά για την ανέγερση Εκπαιδευτηρίων στη γενέτειρά του το Κεστοράτι Αργυροκάστρου. Λειτουργούσε Δημοτικό, Ελληνικό σχολείο της εποχής (Γυμνάσιο) και Παρθεναγωγείο. Επιχορηγούσε, κάθε χρόνο, τα σχολεία αυτά με 50-80 οθωμανικές λίρες. Τη διεύθυνση του Δημοτικού Σχολείου ανέθεσε στον Β. Γούδα, του Γυμνασίου στον λόγιο ιατρό Ιω. Βάια και του Παρθεναγωγείου στην Αικατερίνη Κωνσταντινίδου.
Οι διδάσκοντες ήταν απόφοιτοι της Ζωσιμαίας Σχολής, της Μεγάλης του Γένους Σχολής στην Κων/πολη και άλλων Σχολών της εποχής. Εδίδαξαν δε και εκλεκτοί καθηγητές, όπως ο Αθαν. Οικονομίδης, ο Βασ. Γούδας, ο Ιωάννης Παπαρούσης και άλλοι.
Όταν ο Η. Φ. Σύλλογος βρέθηκε σε αδιέξοδο, γιατί δεν εύρισκε λύση στο θέμα λειτουργίας Διδασκαλείου, ο Χρ. Ζωγράφος έδωσε τη λύση: Αποφάσισε να αναλάβει και αυτό το πρόβλημα ο ίδιος. Μετέτρεψε τα Εκπαιδευτήρια στο Κεστοράτι σε Διδασκαλεία. Πρόσθεσε τάξεις Διδασκαλείων στα ήδη υπάρχοντα σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης αρρένων και θηλέων. Ανακοίνωσε την απόφασή του αυτή στον Ηρακλή Βασιάδη.
Στη γενική συνέλευση των μελών του Η. Φιλεκ. Συλ. στις 20 Μαΐου 1873, ο Γενικός Γραμματέας Γεώρ. Λαζόπουλος ανακοινώνει την γενική έκθεση των πεπραγμένων και, μεταξύ άλλων, διαβάζει: «Γνωστόν εστί τοις πάσιν ότι ο εξοχώτατος Χρηστάκης εφένδης Ζωγράφος διετήρει εν τη ιδία αυτού πατρίδι σχολείον δημοτικόν, ελληνικόν και παρθεναγωγείον. Ήδη δε απεφάσισε να συστήση και Διδασκαλείον διά 30 μαθητάς και άλλας τόσας μαθητρίας υποτρόφους εξ απασών των επαρχιών της Ηπείρου επί τω υποχρεωτικώ όρω να διδάξωσι μετά την αποφοίτησιν αυτών εις μέρος οριζόμενον υπό του Συλλόγου…».
Και απευθυνόμενος στο Ζωγράφο είπε: «Εξοχώτατε Χρηστάκη Ζωγράφε, ο Σύλλογος και πάντες οι Ηπειρώται ευγνωμονούντες σοι διά τας υπέρ της πατρίδος ευεργεσίας σου, διά τας οποίας ουδέποτε «ουδέ θανών απολείς κλέος, ουδέ γελήσεις άφθιτον ανθρώποισιν αιέν έχειν όνομα» και ευχάς και ευλογίας αναπέμποντες υπέρ σου ικετεύουσι τον Ύψιστον, ίνα «τόσα σοι δω όσα φρεσί σήσι μενοινάς» (=να σου δώσει ο Ύψιστος τόσα έχεις στο νου σου).
(αύριο το δεύτερο μέρος)