Με τη θυσία τους μας χάρισαν την Λευτεριά!..

 ➤  Γράφει ο ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΓΕΙΤΟΝΑΣ*

  Κάθε φορά που παίρνω το δρόμο Φιλιππιάδας - Ιωαννίνων αναλογίζομαι με δέος, όλους εκείνους που με τη θυσία τους μας χάρισαν τη Λευτεριά.
Σκέφτομαι τον ηρωισμό τους και αναμέλπω ευχαριστήριον ύμνον προς τον Ιερό Λόχο της Φιλαδέλφειας των ΗΠΑ, που με πρωτοβουλία του Ηπειρώτη Αμερικάνου Κωνσταντίνου Τσιάνου έφτασε στην Ελλάδα στις 29 Οκτωβρίου 1912.  
Στοχάζομαι και βλέπω ολοζώντανη μπροστά μου την ομάδα των Γαριβαλδηνών (Κερκυραίων) να πολεμά με αυτοθυσία στο Δρίσκο. Και ψιθυρίζω στίχους από τη ΛΗΘΗ του πεσόντος Λορέντζου Μαβίλη:
«Αν δεν μπορείς παρά να κλαις το δείλι
Τα μάτια σου τους πεθαμένους ας θρηνήσουν
Θέλουν, μα δεν μπορούν να λησμονήσουν»
Και πλέοντας στον ωκεανό των στοχασμών των παραπάνω στίχων, βλέπω μπροστά μου τους Μανιάτες, τους Κρήτες και τους Κύπριους εθελοντές.
Θυμάμαι το 1948 μ’ ένα λεωφορείο της γραμμής ταξίδευα με τους γονείς μου για τα Γιάννενα. Τότε η διαδρομή, από τη Νέα Κερασούντα που παίρναμε το λεωφορείο μέχρι την Καλούτσιανη, κρατούσε τρεις και πλέον ώρες. Περάσαμε το χάνι του Εμίν Αγά. Φτάσαμε στην Κανέττα. Το λεωφορείο πήγαινε πολύ αργά, αγκομαχούσε. Ρώτησα τον πατέρα μου τι συμβαίνει; Ανεβαίνουμε την Κανέττα, μου είπε, την πιο δύσκολη ανηφοριά της διαδρομής. Και που να’ ξερες λεβέντη μου. Σ’ αυτή την ανηφοριά ο παππούς ο Παπαγιώργη Γείτονας και ο αδελφός του  ηγούμενος του Προφήτη Ηλία πατέρας Μάξιμος, τραβούσαν μαζί με άλλους γενναίους μαχητές με σχοινιά, βαριά πυροβόλα να τα φτάσουν στο Αυγό και να χτυπήσουν από εκεί  το Μπιζάνι.

Προετοιμασία και προσδοκία...
Και στις διαδρομές της ιστορικής περισυλλογής μου, που με οδηγούν στην αποθέωση των ηρωικών μας προγόνων, βάζω σε τάξη τα αποθέματα της ιστορικής μου γνώσης και των συναισθηματικών πατριωτικών φορτίων μου και μονολογώ.  Όλοι οι νικηφόροι αγώνες για να’ ναι νικηφόροι απαιτούν μεγάλο διάστημα προετοιμασίας και μεγαλύτερο διάστημα προσδοκίας.
Έτσι κι η προσδοκία για την απελευθέρωση της Ηπείρου, άρχισε λίγο πριν από την επανάσταση της 25ης Μαρτίου 1821. Άρχισε στις 24 Φεβρουαρίου 1821 στο Ιάσιον της Μολδοβλαχίας, όταν ο Αλέξανδρος Υψηλάντης έσπειρε το σπόρο της απελευθέρωσης της Ηπείρου με την εξής διακήρυξη: «Η ώρα ήλθεν, ω άνδρες ΕΛΛΗΝΕΣ! Οι αδελφοί μας και φίλοι είναι πανταχού έτοιμοι. Οι Σουλιώτες και όλη η Ήπειρος οπλοφορούντες μας περιμένουν! Ας ενωθούμε λοιπόν με ενθουσιασμόν. Η πατρίς μας προσκαλεί».
Οι εχθροπραξίες του Αλή Πασά με την Πύλη είχαν ως αποτέλεσμα να συγκεντρωθούν στην Ήπειρο πολλά Οθωμανικά στρατεύματα. Έτσι δόθηκε η ευκαιρία στο Μοριά να κηρύξει την επανάσταση. Ελευθερώθηκε ο Μοριάς, αλλά η Ήπειρος συνέχισε να στενάζει κάτω από το βαρύ ζυγό.
Τον Ιούλιο του 1880 ο βασιλιάς Γεώργιος ο Α’ βρίσκεται στο Παρίσι. Ο ανταποκριτής της Εφημερίδας «ΚΗΡΥΞ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΥΟΡΚΗΣ» του έθεσε το ερώτημα: «Διατί οι Έλληνες τοσούτον ισχυρώς επιμένουσιν ως προς την πόλιν των Ιωαννίνων, θεωρούντες αυτήν ως ουσιώδη εις την ευάρεστον διευθέτησιν του ζητήματος»; Και ο Γεώργιος ο Α’ απάντησε: «Τα Ιωάννινα είναι το κέντρο του Ελληνισμού εν Ηπείρω. Εξ αυτής προήλθον αι πρώται προσπάθειαι δι ων ευτυχώς επετεύχθη υπέρ της χώρας μου η θέσις ανεξαρτήτου έθνους. Απασαι οι σκέψεις περιστρέφονται εις αυτήν, όλαι αι ελπίδες συγκεντρούνται εις την απόκτησίν της, διότι έχει επιβλητικήν θέσιν επί του εθνικού πνεύματος και συνδέεται μετά τίνος εκ των προσφιλεστάτων ενθυμήσεων της ελληνικής υποθέσεως. Τα υλικά ωφελήματα τα προελευσόμενα εκ της αποκτήσεώς της δεν δύναται να εξογκωθώσιν, αλλά η σημαντικότης της παρακαταθήκης ταύτης ως στοιχείου εθνικής υπολήψεως και ως ακατάπαυστου πηγής ενθουσιασμού, είναι επίσης πέραν πάσης εκτιμήσεως» (εφημερίδα «Στοά» φύλλο 2330 Ιούλιος 1880).
Τελικά με την επέκταση των Ελληνικών συνόρων το 1881, η Τουρκία με την πίεση των μεγάλων δυνάμεων δέχτηκε την παραχώρηση μιας λωρίδας της Ηπείρου μέχρι την Άρτα, με σύνορο τον ποταμό Άραχθο. Έτσι η Ήπειρος από τη Χειμάρρα μέχρι την Κορυτσά και από την  Κορυτσά μέχρι το Μέτσοβο και το Συρράκο, κι απ’ το Συρράκο μέχρι το Γρίμποβο, και τη Φιλιππιάδα και από τη Φιλιππιάδα, και τον κάμπο της Άρτας, μέχρι την Πρέβεζα και από την Πρέβεζα μέχρι τη Χειμάρρα παρέμειναν στο σκότος της δουλείας και συνέχισαν να γεύονται την πικρή σκλαβιά.

Πίστη στο λυτρωμό...
Τα Γιάννενα ωστόσο συνέχισαν να είναι «πρώτα στ’ άρματα στα γρόσια και στα γράμματα». Η ευεργεσία των Ηπειρωτών ευδοκιμούσε τόσο στην ελεύθερη Ελλάδα, όσο και στη σκλαβωμένη Ήπειρο. Έτσι τις παραμονές του 1897 η Ήπειρος αναταράχτηκε και πάλι. Η μεγάλη ιδέα που είχε καλλιεργήσει ο Όθωνας κι ο Ηπειρώτης πρωθυπουργός Ιωάννης Κωλέττης άρχισε πάλι να βγάζει βλαστούς και άνθη. Ενσαρκωτής της Μεγάλης Ιδέας αυτή την περίοδο είναι ο διάδοχος Κωνσταντίνος. Οι εθνικές προσδοκίες ζωντάνεψαν και η Ελευθερία ήταν έτοιμη να χτυπήσει την πόρτα στις σκλαβωμένες πολιτείες και τα χωριά της Ηπείρου, από την Άρτα μέχρι την άκρη του Βιλαετιού, ως ψηλά στο Γενούσο ποταμό.
Στις καρδιές των ανθρώπων ήταν ριζωμένη η πίστη του λυτρωμού. Όμως οι Τούρκοι καλά εξοπλισμένοι από τους Γερμανούς ήταν πανίσχυροι. Έτσι οι μάχες στα Πέντε Πηγάδια, στο Λούρο και στο Γρίμποβο είχαν οδυνηρό αποτέλεσμα για τον Ελληνικό στρατό. Οι Αρτινοί πάγωσαν από το φόβο μήπως ξαναγίνουν σκλάβοι. Τα Γιάννενα κι όλες οι μικρές και μεγάλες πόλεις του Βιλαετιού μαυροφορέθηκαν. Οι Ηπειρώτες είδαν τα όνειρά τους να χάνονται κι έκλαιγαν τη μοίρα τους.
Όμως ο θρήνος και η απογοήτευση δεν κράτησαν πολύ. Ο 20ος αιώνας χαιρετίστηκε από τους Μακεδόνες και τους Ηπειρώτες με πολλές ελπίδες. Καθημερινά από τις πληροφορίες που συγκέντρωναν ενίσχυαν την αισιοδοξία τους ότι η εξασθένηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας προχωρούσε σιγά – σιγά. Και οι μεγάλες δυνάμεις έκαναν τα δικά τους σχέδια για να εισπράξουν τα οφέλη από την κατάρρευση αυτή.

Η Ηπειρωτική Εταιρεία
Το 1906 είναι ένας χρόνος γεμάτος από γεγονότα, τα οποία τόνωσαν το ηθικό των Ηπειρωτών για την πολυπόθητη λευτεριά. Στις 25η Μαρτίου του 1906, ημέρα με πολυδύναμη σημειολογία, ιδρύεται στην Αθήνα από τον υπομοίραρχο Σπύρο Μήλιο η ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ.
Η ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ πλαισιώθηκε από εξέχοντες Ηπειρώτες, αξιωματικούς, πνευματικούς ανθρώπους, επιστήμονες, πολιτευτές, δημοσιογράφους, ανώτερους υπαλλήλους. Ο τρόπος μύησης στην ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ κατά κάποιον τρόπο ήταν παρόμοιος μ’ αυτόν των Φιλικών. Οι άνθρωποι που αποτέλεσαν το πρώτο Δ.Σ. ήταν ο καθηγητής Πανταζής, ο λόγιος Χ. Χρηστοβασίλης, ο Καπράνος, ο Παν. Δαγκλής Αντ/ρχης  Πυροβολικού, ο δημοσιογράφος Γεώργιος Γάγαρης, ο πολιτικός Αυγερινός Αβέρωφ.
Πρόεδρος της ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ανέλαβε ο Π. Δαγκλής ο οποίος ήταν και υπαρχηγός του στρατού. Στο οργανωτικό σχήμα της δημιουργήθηκαν τρεις διευθύνσεις στην Ήπειρο.
Η Α’ Διεύθυνση στα Ιωάννινα.
Η Β’ Διεύθυνση στην Πρέβεζα.
Η Γ’ Διεύθυνση στο Αργυρόκαστρο.
Την πιο μεγάλη δραστηριότητα ανέπτυξε η Α’ Διεύθυνση στα Ιωάννινα.
Οι εταίροι διακρίνονταν σε δύο κατηγορίες: στους «αδελφούς» και στους «ελευθερωτές». Οι «αδελφοί» ορκίζονταν στη μητρόπολη Ιωαννίνων και οι «ελευθερωτές» στην Αγία Αικατερίνη του Σινά που είναι μετόχιον των Θεοβαδίστων τόπων. Τα μετόχια αυτά είχαν προνομιούχο θέση στο Οθωμανικό κράτος που τη χρεωστούσαν απευθείας στον ιδρυτή της μουσουλμανικής θρησκείας.
Ο όρκος των Ελευθερωτών ήταν ο εξής: «Ορκίζομαι επί του ιερού ευαγγελίου, εις το όνομα της μιάς και αδιαιρέτου και ομοουσίου Αγίας Τριάδος, ότι θέλω χύσει και την τελευταία ρανίδα του αίματός μου, προς απελευθέρωσιν της φιλτάτης μου πατρίδος Ηπείρου, όταν διαταχθώ προς τούτο, και ότι θέλω τηρήσει απόλυτον εχεμύθειαν περί του σκοπού και του έργου της εταιρείας, εν ή δε περιπτώσει φανώ επίορκος να υφίσταμαι τας συνεπείας του περί ποινών μυστικού άρθρου και να είμαι επικατάρατος».
Η δραστηριότητα των Ελευθερωτών υπήρξε μεγάλη.  Μετατίθεται ως στρατιωτικός ακόλουθος στο Ελληνικό Προξενείο Ιωαννίνων ο υποστράτηγος Κ. Τσιριγώτης και συγκεντρώνει πληροφορίες για την κατάσταση των Τουρκικών δυνάμεων. Χάρτες με τις ακριβείς θέσεις των οχυρών και τη δύναμη των Τούρκων στρατιωτών σε κάθε θέση, βρίσκονταν στα χέρια του Ελληνικού Στρατηγείου.  

Επαναστατικός οργασμός...
Κάτω από τα μάτια των Τούρκων ελάμβανε χώρα ένας επαναστατικός οργασμός για την απελευθέρωση της Ηπείρου. Κινητήρια δύναμη αυτού ήταν οι μυημένοι στους σκοπούς της Ηπειρωτικής Εταιρείας.
Οι Τούρκοι όταν ξυπνούσαν από τη νάρκη τους, κάτι μυρίζονταν και αναταράσσονταν προσωρινά. Κάποτε χτυπούσαν στα τυφλά. Οι σφαγές των Ελλήνων και οι καταστροφές των ελληνικών περιουσιών ήταν απερίγραπτες. Τα ανελέητα αυτά χτυπήματα τις περισσότερες φορές πραγματοποιούνταν από καταδόσεις των ρουμανιζόντων οι οποίοι από  ιδιοτελείς επεκτατικούς σκοπούς (κουτσοβλάχικο) πρόδιναν όλες τις κινήσεις των Ελλήνων πατριωτών στην τουρκική αστυνομία.
Οι Τούρκοι άρχισαν να οχυρώνουν την πόλη των Ιωαννίνων. Η οχύρωση είχε χαρακτήρα αμυντικό και είχε σχεδιαστεί από το Γερμανό στρατάρχη VON DER GOLTZ. Η δαπάνη για τα οχυρά αυτά ήταν της τάξεως των 58.000.000 φράγκων. Οι τοποθεσίες που έγιναν τα οχυρωματικά έργα ήταν το Μπιζάνι, η Τσούκα, η Καστρίτσα, τα Κατσανοχώρια  και το Λουζέτσι (Ελληνικό).
Η οχύρωση της πόλης των Ιωαννίνων κρίθηκε επιβεβλημένη από τους Τούρκους με την σταδιακή αποχώρηση των Τούρκων  από την πεδιάδα της Άρτας και από τους δρόμους Κουμπζιάδων (Αμμότοπος) Πέντε Πηγαδιών, κοιλάδας του Λούρου, οι οποίοι σε συνδυασμό με τους δρόμους των χωριών Λάκας Σουλίου, Ντάρα, Νικολίτσι Νάσιαρη, Σιστρούνη, Δερβίζιανα, Γεωργάνοι, Πεντόλλακκος οδηγούσαν στα Γιάννενα.
Υπερασπιστής των Ιωαννίνων και του πολυάριθμου τουρκικού στρατού ήταν ο Εσσάτ Πασσάς και άμεσος συνεργάτης του ο αδελφός του συνταγματάρχης και αρχηγός του Επιτελείου Βεήμ Βέης. Και οι δύο τους ήταν απόφοιτοι της Ζωσιμαίας Σχολής των Ιωαννίνων και πτυχιούχοι της Πολεμικής Ακαδημίας του Βερολίνου. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Διάδοχος Κωνσταντινός κι ο Εσσάτ Πασάς ήταν συμμαθητές στην Ακαδημία του Βερολίνου.
Στην αρχή του πολέμου 1912-1913 οι τουρκικές δυνάμεις ήταν περίπου 20.000 άντρες. Στις δυνάμεις αυτές προστέθηκαν 7.000 μετά τη διάλυση του Τουρκικού μετώπου στη Μακεδονία και μια Μεραρχία υπό τον Φαϊκ Βέη που έφτασε στα Ιωάννινα μετά τη συντριβή της Τουρκικής στρατιάς στο Μοναστήρι. Η μεραρχία αυτή έλαβε μέρος στη μάχη του Δρίσκου, όπου διεσκόρπισε τους Γαριβαλδηνούς. Στο Μπιζάνι τη Διεύθυνση έχει ο Φαϊκ και Φουάτ Μπέης και στη Μανωλιάσα ο Ουσνή Μπέης.

Μικτά στρατεύματα...
Στις παραπάνω τουρκικές δυνάμεις αντιπαράχτηκε μέχρι τα τέλη Νοεμβρίου 1912 δύναμη μιας Μεραρχίας υπό τον Αντιστράτηγο Κωνστανίνο Σαπουτζάκη.
Στο σημείο αυτό πρέπει να επισημάνουμε και να εξάρουμε το γεγονός ότι με διαταγή της 15.10.1912 του αρχηγού στρατού της Ηπείρου αντιστράτηγου κ. Σαπουντζάκη δημιουργήθηκαν στον Ηπειρωτικό χώρο «Μικτά Στρατεύματα». Τα μικτά στρατεύματα ήταν σώματα ανταρτικών δυνάμεων και τακτικού στρατού.
Έλληνες πατριώτες από τα χωριά Λάκας Σουλίου, από την Παραμυθιά, το Λιά της Μουργκάνας, τη Μακεδονία, την Κρήτη, το Μικρασιατικό χώρο, την Αίγυπτο, τη Νότια Αφρική, τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής και την Κύπρο. Επίσης Ελληνοεβραίοι του Ελληνικού Κράτους και Εβραίοι της Αιγύπτου και της Αφρικής έφταναν κατά πυκνά διαστήματα τις περισσότερες φορές άρτια εξοπλισμένοι και εντάσσονταν στην απελευθερωτικό αγώνα της Ηπείρου.
Στις εθελοντικές ομάδες εμφανίζονται και οι ηρωϊκές γυναίκες της Ηπείρου. Γυναίκες της επαρχίας Σουλίου και Λάκας Σουλίου ανάστησαν με σπαθιά και όπλα την προγονική του τόπου δόξα. Η Μαρία Κωστακίτσαινα και η Ευθυμία Κώστα Γιάννη βρίσκονται στην πρώτη γραμμή, η μια στους Βαριάδες και η άλλη στην Κοπάνη. Οι Σουλιώτισες του εικοσιένα αναστήθηκαν και πάλι.
Στο μέτωπο του «Φαναρίου» των επαρχιών Παραμυθιάς και Μαργαριτίου έλαβαν μέρος τα σώματα του Πελοποννήσιου Χαραλαμπόπουλου με 40 Λάκωνες που συμπολεμούσαν με τους εκεί Κρήτες. Στο μέτωπο αυτό ήταν και ο Χειμαριώτης αξιωματικός Σπύρος Σπυρομήλιος ο οποίος στις 05.10.1912 που κηρύχτηκε ο πόλεμος, πήγε στη γενέτειρά του και ξεσήκωσε τους συμπολίτες του σε Επανάσταση. Με τον τρόπο αυτό απασχόλησε ισχυρές τουρκικές δυνάμεις και διευκόλυνε έτσι όλο το τόξο των Ελληνικών δυνάμεων από Πρέβεζα, Πέντε Πηγάδια, Λάκα, Σούλι, Παραμυθιά, Μαργαρίτι.
Στο απελευθερωτικό αυτό πανηγύρι σημαντική και ιδιαίτερα αποτελεσματική ήταν η παρουσία των πνευματικών ανθρώπων της εποχής. Λογοτέχνες, δημοσιογράφοι και λόγιοι όπως οι: Αγ. Θέρος, Κωνσταντίνος Μάνος, Στέλιος Σπεράντζας, Στέφανος Γρανίτσας, Σπ. Μελάς και άλλοι έτρεξαν και κατατάχτηκαν στα εθελοντικά σώματα.  Με την συμμετοχή τους στην απελευθέρωση των Ιωαννίνων και κατ’ επέκταση όλης της Ηπείρου, αποτελούν εξιδανίκευση του ιδεώδους ότι αξίζει κανείς να πεθαίνει για την ελευθερία της πατρώας γης.

Τι προηγήθηκε...
Ας έρθουμε τώρα στα πολεμικά δρώμενα που προηγήθηκαν  της απελευθέρωσης των Ιωαννίνων.
Με την κήρυξη των Βαλκανικών πολέμων 4 Οκτωβρίου 1912 η ελεύθερη Ελλάδα μπαίνει στον απελευθερωτικό πόλεμο κατά του Τούρκου κατακτητή. Στις 5 Οκτωβρίου οι Ελληνικές δυνάμεις  είναι συγκεντρωμένες στην Άρτα, υπό τον στρατηγό Σαπουντζάκη. Περνούν τον Άραχθο και μέσα σε 8 ημέρες απελευθερώνουν τη Φιλιππιάδα, το Λούρο και τη Στρεβίνα. Από το Λούρο φτάνουν στη Νικόπολη και στις 21 Οκτωβρίου απελευθερώνουν την Πρέβεζα.
Η απελευθέρωση της Πρέβεζας εξασφάλισε τις προϋποθέσεις για μεταφορά οπλισμού. Πρώτος σταθμός ανεφοδιασμού πριν ο ελληνικός στρατός εγκατασταθεί στο στρατηγείο του Εμίν Αγά, είναι η Φιλιππιάδα. Στη Φιλιππιάδα δημιουργείται και το πρώτο στρατιωτικό νοσοκομείο, διότι στις μάχες μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων υπήρχαν πολλοί τραυματίες. Τους τραυματίες περιθάλπει η αριστοκρατία των Αθηνών και ο Ιταλικός Ερυθρός Σταυρός.
Μετά το άνοιγμα της κοιλάδας του Λούρου και του δρόμου Στερεβίνας Πέντε Πηγαδιών οι Ελληνικές δυνάμεις  άρχισαν να αναπτύσσονται σ’ ένα ευρύ μέτωπο το οποίο άρχιζε από το Μέτσοβο, κατέβαινε στη Γέφυρα της Μπαλτούμας στο Δρίσκο, περνούσε  από το Συρράκο, τα  Κυπαρίσσια ή Φράστανα, το Ελληνικό, την Αετορράχη, τα Πεστά, το Θεριακήσι, κατέβαινε  στο Χάνι του Εμίν Αγά, ανέβαινε από εκεί στην Κοπάνη, στους Μπαουσούς, στα Πλέσα ή Κωσταντάνα και από εκεί διακλαδίζονταν προς Άγιο Νικόλαο, Άγιο Σάββα, Μοσπίνα, Άγιο Βλάσιο.
Μια άλλη επιθετική γραμμή είχε σχεδιαστεί να πραγματοποιηθεί στο μέσον αυτού του επιθετικού τόξου  με ορμητήριο το Θεριακήσι και δεύτερο σταθμό το Αυγό. Με ορμητήριο το λόφο Αυγό θα χτυπούσαν το Καστρί, τον Προφήτη Ηλία και τη Μεγάλη Ράχη κι από εκεί τα οχυρά του Μπιτζανίου. Εν τω μεταξύ σε πολιτικό στρατιωτικό επίπεδο, η ελπίδα ότι οι Έλληνες θα αναδειχθούν νικητές, εγέννησε αντιθέσεις και στρατηγικές αντιπαραθέσεις.
(αύριο το τελευταίο μέρος)

* Ο Ελευθέριος Γείτονας είναι Ιδρυτής και Διευθυντής των ομώνυμων Εκπαιδευτηρίων στη Βάρη Αττικής.