Η Ελληνική τραγωδία και η Αντιγόνη του Σοφοκλή

ΓΝΩΜEΣ

 Γράφει ο  ΣΠΥΡΟΣ  ΕΡΓΟΛΑΒΟΣ, Φιλόλογος-Συγγραφέας

•  Στο Ευρωκοινοβούλιο, όπου πρόσφατα μίλησε ο Έλληνας πρωθυπουργός Αλέξης Τσίπρας, Ευρωπαίος αξιωματούχος επικαλέστηκε την αρχαία Ελληνική τραγωδία προφανώς για να τη συσχετίσει με τη σημερινή τραγωδία της πατρίδας μας. Απαντώντας ο Έλληνας πρωθυπουργός αναφέρθηκε στην Αντιγόνη του Σοφοκλή -την οποία, ασφαλώς, θα είχε διδαχθεί στο σχολείο- και επισήμανε ότι, σύμφωνα με αυτή, "πάνω από νόμους και από κανόνες υπάρχει το δίκαιο". Εδώ, αρχικά, είναι απαραίτητη μια παρατήρηση: δίκαιο – όπως το εννοούμε σεμια οργανωμένη Πολιτεία, χωρίς νόμους και κανόνες, δεν υπάρχει. Υπάρχει, βέβαια, - το εθιμικό δίκαιο (τα ήθη και τα έθιμα) που δεν έχει καμιά σχέση με την ουσιαστική έννοια του δικαίου. Αυτό δεν είναι τίποτε άλλο από το σύνολο των κανόνων που θεσπίζει ως "ζώον πολιτικόν" ο άνθρωπος, και ρυθμίζει, μ’ αυτούς, τις σχέσεις και τις διαφορές των ατόμων σε μια οργανωμένη Πολιτεία. Το σύνολο αυτών των κανόνων είναι οι νόμοι και αυτοί συνιστούν και εμπεριέχονται στην έννοια του δικαίου.
Τι λέει όμως ο Σοφοκλής στην Αντιγόνη σχετικά με τους νόμους και το δίκαιο, τους οποίους επικαλέστηκε ο πρωθυπουργός;
Λέει, απλούστατα, πως ο άνθρωπος ακολουθεί στη ζωή του το σωστό -αυτογνωστικό και δημιουργικό- δρόμο, όταν συνδυάζει τους νόμους της πόλης ("νόμους χθονός") με τη δίκη – δικαιοσύνη των θεών, που είναι κατοχυρωμένη απ’ τους όρκους ("την θεών ένορκον δίκαν"). Αυτούς τους νόμους της πόλης, όπως και όλη τη δημιουργική δραστηριότητα του ανθρώπου, όπως παρουσιάζεται στο γνωστό χορικό της Αντιγόνης, που μάθαμε στο σχολείο και αποτελεί τον πιο υπέροχο ύμνο προς τον άνθρωπο, δεν τους δίδαξε κανείς στον άνθρωπο, αλλά ο ίδιος ο άνθρωπος, κατά το Σοφοκλή, "εδιδαξατο" (= τους δίδαξε στον εαυτό του). Όσον αφορά τώρα το άλλο συστατικό στοιχείο, δηλαδή την "θεών ένορκον δίκαν", αυτό κατά τον Πρωταγόρα ήταν αδύνατο να το πει, γιατί "περί θεών ουκ έχω ειδέναι".
Όπου, λοιπόν, σε μια Πολιτεία, ο άνθρωπος συνδυάζει αυτά τα δυο στοιχεία, γίνεται, κατά το Σοφοκλή, "υψίπολις"  (= αυτός που υψώνει τον εαυτό του σε μια πόλη και ταυτόχρονα υψώνει την πόλη του). Όπου όμως ισχύει το ένα από τα δυο, τότε ο άνθρωπος γίνεται "άπολις" (= αυτός που αποξενώνεται από την πόλη, και καθιστά, κατά τον αρχαίο σχολιαστή, "την πόλιν άπολιν", δηλαδή την οδηγεί στην καταστροφή).
Για το Σοφοκλή, λοιπόν, τόσο ο Κρέων, όσο και η Αντιγόνη, που δεν μπορούν να συνδυάσουν τα δυο αυτά στοιχεία, αντιμάχονται ο ένας τον άλλο, ξεπερνούν τα όρια "του φρονείν", προσεγγίζουν τα όρια της "ύβρεως" και γίνονται "απόλιδες".
Λεπτομέρειες, θα μου πείτε· σ’ αυτές όμως βρίσκεται η ουσία της υπόθεσης, και γι’ αυτό δεν είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε το βαθύτερο νόημα της Αντιγόνης του Σοφοκλή και τα βαθύτερα αίτια της σημερινής Ελληνικής τραγωδίας.
Απ’ το ένα μέρος υπάρχουν οι Ευρωπαίοι ηγέτες οι οποίοι επικαλούνται -όπως ο Κρέων- τους κανόνες πάνω στους οποίους στηρίζεται η Ευρωπαϊκή Ένωση. Αν δεν υπήρχαν αυτοί οι κανόνες, ούτε η Ευρωπαϊκή Ένωση θα υπήρχε. Απ’ το άλλο μέρος υπάρχουν οι δικοί μας πολιτικοί ηγέτες -όπως η Αντιγόνη- οι οποίοι επικαλούνται τη λαϊκή εντολή, όπως αυτή εκφράστηκε με τις εκλογές του περασμένου Γενάρη, και με το πρόσφατο δημοψήφισμα.
Δε νομίζω πως υπάρχει σήμερα Έλληνας, έχων σώας τας φρένας, που να μην υποστηρίζει πως η διενέργεια του δημοψηφίσματος ήταν για την υπόθεση της Ελλάδας στην Ευρώπη ένα τεράστιο λάθος. Αυτό, σε συνάρτηση με τα άλλα λάθη τα οποία διέπραξε ο απερίγραπτος εκείνος πρώην υπουργός Οικονομικών, ο Γιάνης Βαρουφάκης, είχε σαν συνέπεια να χάσει η χώρα μας κάθε εμπιστοσύνη και κάθε αξιοπιστία έναντι των Ευρωπαίων εταίρων μας. Και "ενός κακού ηγουμένου, μύρια έπονται". Όλο αυτό το μαρτύριο που πέρασε η χώρα μας -και ο ίδιος ο πρωθυπουργός- τις τελευταίες μέρες στην Ευρώπη, βεβαιώνουν του λόγου το αληθές. Οι σκληροί όροι που επιβλήθηκαν στη χώρα μας, με το Μνημόνιο 3, έχουν σχέση με αυτό το τεράστιο πολιτικό λάθος.
Και, όπως ο Κρέων και η Αντιγόνη εκπροσωπούν, στην Αντιγόνη του Σοφοκλή, δυο αντιμαχόμενες αρχές, δεν είναι σε θέση να τις συνυφάνουν, ξεπερνούν τα όρια "του φρονείν" και γίνονται, κατά το Σοφοκλή, "απόλιδες", έτσι και στην περίπτωσή μας συγκρούονται δυο αντιμαχόμενες απόψεις -η Ευρωπαϊκή με τους κανόνες της, και η Ελληνική με τη λαϊκή εντολή- που μας οδήγησε στα πρόθυρα της ρήξης και αποπομπής της Ελλάδας από την Ευρωζώνη και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Μια τέτοια αποπομπή, όπως τόνισε ο ίδιος ο πρωθυπουργός θα είχε ανατινάξει το Κράτος.
Υπάρχει, βέβαια, μια διαφορά ανάμεσα στην αρχαία ρήξη του Κρέοντα και της Αντιγόνης, και ανάμεσα στη σύγχρονη ρήξη ανάμεσα στην Ευρωπαϊκή Ένωση -τον Κρέοντα- και την κυβέρνηση της Ελλάδας – την Αντιγόνη. Η πρώτη είχε σαν συνέπεια την θυσία της Αντιγόνης, η δεύτερη -αν τελικά γινόταν- θα είχε σαν συνέπεια, κατά την κρίση του πρωθυπουργού, τη θυσία της Ελλάδας.
Ευτυχώς όμως· την τελευταία στιγμή αυτή η θυσία αποφεύχθηκε. Και είναι προς τιμή του πρωθυπουργού το γεγονός ότι έστω και την τελευταία στιγμή, κατάλαβε σε τι βράχια τον οδηγούσαν και μαζί μ’ αυτόν ολόκληρη τη χώρα. Βέβαια υπάρχουν και άλλοι, όπως π.χ. ο Λαφαζάνης, που υποστηρίζουν ότι η Ελλάδα, εκτός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, έχει και άλλες, πιο ωφέλιμες επιλογές. Σε μια δημοκρατική χώρα, η λύση σε κάθε αμφισβήτηση δίνεται μέσα στο Κοινοβούλιο. Και αυτό, κατά μεγάλη πλειοψηφία (250 στους 300 βουλευτές) έκρινε ότι η χώρα μας πρέπει να μείνει στην Ευρώπη.
Τώρα όμως έρχονται τα δύσκολα. Και το πιο δύσκολο, κατά τη γνώμη μου, είναι το γεγονός ότι επί μήνες ολόκληρους -και πιο πριν ακόμα- δηλητηριάσαμε την κοινή γνώμη -ιδιαίτερα των ανυποψίαστων και αφελών συμπολιτών μας- και την κάναμε να πιστέψει -πάντα "ευκολοπίστευτος και πάντα προδομένος" αυτός ο λαός- πως για τη σημερινή τραγωδία της πατρίδας μας υπεύθυνοι είναι όλοι οι άλλοι, εκτός από μας τους Έλληνες. Μας φταίει ο Σόϊμπλε, μας φταίει η Μέρκελ, μας φταίει ο Σούλτς, μας φταίει ο Γιούγκερ, και δε φταίει όλος εκείνος ο ανομολόγητος εσμός των πολιτικών μας που είχε -και έχει- τις τύχες της χώρας μας στα χέρια του. Σχηματίσαμε, όλα αυτά τα χρόνια, την εντύπωση, όπως προσφυέστατα μας είπε ο δήμαρχος Θεσσαλονίκης – ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι  "η Θεία από το Σικάγο" – θυμάστε τη Βασιλειάδου στη γνωστή κωμωδία – που στέλνει χρήματα για να τα απολαμβάνουμε εμείς. Δεν είχαμε αντιληφθεί – πολιτικοί και πολίτες – πως όλα αυτά τα χρόνια, ζούσαμε με δανεικά, πως η κατανάλωσή μας ήταν πιο πάνω απ’ την παραγωγή, πως είχαμε – και έχουμε – ένα δημόσιο τομέα, ανεξέλεγκτο και αναξιολόγητο, πως είχαμε – και έχουμε ακόμα – μια ολόκληρη στρατιά πολιτικών που έχουν κάνει – μη έχοντας δικό τους επάγγελμα – την πολιτική επάγγελμα, και αντί να ζουν για την πολιτική, ζουν, όπως γράφει ο διάσημος κοινωνιολόγος Μαx Βέμπερ, από την πολιτική παραπλανώντας και εξαπατώντας, με ανύπαρκτα προγράμματα και ψεύτικες προεκλογικές υποσχέσεις, το λαό, ο οποίος παρασύρεται και πιστεύει ότι όλα αυτά που λέγονται στο όνομα του λαού, γίνονται για το καλό του λαού. Αυτήν την εικονική πραγματικότητα ζήσαμε όλα αυτά τα χρόνια της μεταπολίτευσης και τώρα πληρώνουμε.
Έρχονται για όλους μας δύσκολες μέρες. Οι ψευδαισθήσεις, "τα θάματα και τα οράματα" πήραν τέλος. Καιρός να προσγειωθούμε στη σκληρή πραγματικότητα. Και αυτό θα το πετύχουμε αν ενστερνισθούμε την αλήθεια που κρύβεται στην αρχαία φράση: "Τον φρονείν βροτούς οδώστρατα, τον πάθει μάθος θέντα". Αν δηλαδή θα ακολουθήσουμε, από τώρα κι εμπρός, το δρόμο της φρόνησης, αν τα μέχρι τώρα παθήματα θα μας γίνουν μαθήματα.
Προσοχή όμως: Αυτόν το δρόμο της φρόνησης που πρέπει να ακολουθήσουμε στη ζωή μας πρέπει να τον διαλέξουμε μόνοι μας. Ίσως να υπάρξουν άνθρωποι πρόθυμοι να μας βοηθήσουν – γεμάτα τα κομματικά επιτελεία από τέτοιους – θα μας ζητήσουν όμως ως αντάλλαγμα την ίδια μας τη ζωή. Μόνοι μας, και με τη φρόνησή μας.
Αυτό είναι το βαρυσήμαντο μήνυμα που μας στέλνει, με το μέσο ρήμα "εδιδάξατο" (= δίδαξε τον εαυτό του), ο Σοφοκλής μέσα από τους στίχους της Αντιγόνης.