H Δημοκρατία προϋποθέτει πνευματική καλλιέργεια!

• Τακτοποιώντας, πριν από μερικές μέρες, στη βιβλιοθήκη μας κάποια παλιά περιοδικά, έπεσε στα χέρια μου το φυλλάδιο «Ευθύνη» με χρονολογία Μάιος 1975 και διευκρινιστικό υπότιτλο «Φυλλάδιο νεοελληνικού προβληματισμού». Δεν ξέρω αν εκδίδεται ακόμα το εν λόγω περιοδικό δεδομένου ότι οι περισσότεροι από τους τότε συνεργάτες του δεν είναι πια στη ζωή. Ως ιδιοκτήτες-εκδότες φέρονται οι Αντώνης Χ. Τσακίρης και Κώστας Ε. Τσιρόπουλος.
Σκοπός του περιοδικού – το λέει εξάλλου και ο υπότιτλος – είναι η διατύπωση προβληματισμών σχετικών με θέματα του συνόλου της νεοελληνικής κοινωνίας. Τίθενται γι’αυτό από τη διεύθυνση του περιοδικού συγκεκριμένα κάθε φορά ερωτήματα στα οποία αξιόλογοι πνευματικοί άνθρωποι διατυπώνουν τις προσωπικές τους απόψεις προσπαθώντας να δώσουν απαντήσεις.
Στο συγκεκριμένο τεύχος το προς συζήτηση θέμα είναι «Δημοκρατία και Πνευματική Καλλιέργεια». Η επιλογή του δεν είναι ασφαλώς τυχαία αν λάβουμε υπόψη μας ότι πριν από λίγους μήνες, το καλοκαίρι του 1974, είχε τελειώσει για την Ελλάδα μια μελανή σελίδα της σύγχρονης ιστορίας της, η επτάχρονη δικτατορία της 21ης Απριλίου 1967, και είχε αποκατασταθεί η δημοκρατία. Τα ερωτήματα που τίθενται είναι τα εξής: 1) Ποιοι δεσμοί συνδέουν τη Δημοκρατία με την Πνευματική Καλλιέργεια, 2) Πώς εμφανίζεται η κατάσταση σε μια σύγχρονη κοινωνία όταν η Δημοκρατία περνά κρίση ή η Πνευματική Καλλιέργεια βρίσκεται σε κίνδυνο και 3) Ποιο το χρέος μιας δημοκρατικής Πολιτείας για την Πνευματική Καλλιέργεια του λαού.
Οι ερωτώμενοι αρθρογράφοι δίνουν, κατά κανόνα, πρώτα τον ορισμό των εννοιών Δημοκρατία και Πνευματική Καλλιέργεια. Συμφωνούν ότι η Δημοκρατία, ως μορφή πολιτεύματος, είναι το τελειότερο και το επωφελέστερο για τους λαούς από όλα τα πολιτεύματα, που κατά καιρούς δοκιμάστηκαν, παρ’όλες τις τυχόν αδυναμίες της. Και τούτο, γιατί στηρίζεται στην ελευθερία του ατόμου και στη συμμετοχή του, σύμφωνα με τους καθιερωμένους θεσμούς, στα κοινωνικά δρώμενα.
Η πνευματική καλλιέργεια, από την άλλη μεριά, η οποία επιτυγχάνεται με την Παιδεία (στην ευρεία και ουσιαστική της έννοια) δίνει στον άνθρωπο-πολίτη, εκτός από τη γνώση, τη δυνατότητα να αναπτύξει συνειδητά τον αυτοέλεγχο (τη σωκρατική αυτογνωσία), να εξυψωθεί ηθικά και να δει τον συνάνθρωπό του με σεβασμό αναγνωρίζοντας, αν μη τι άλλο, ότι έχει στη ζωή και στην κοινωνία τα ίδια με αυτόν δικαιώματα. Έτσι δημιουργείται (ή πρέπει να δημιουργείται) ο ειλικρινής και γόνιμος διάλογος, ο οποίος είναι βασικό στοιχείο της δημοκρατίας και οδηγεί στην ομαλότητα και την πρόοδο των κοινωνιών. Επομένως δημοκρατία και πνευματική καλλιέργεια είναι έννοιες αλληλένδετες, διότι η μια αποτελεί προϋπόθεση για την άλλη.

Καίριες απαντήσεις
Παρακάτω παρατίθενται, ενδεικτικά, ορισμένα χαρακτηριστικά αποσπάσματα από τις απαντήσεις που έδωσαν στα ερωτήματα διακεκριμένοι επιστήμονες και άνθρωποι του πνεύματος.  
- I.N. Θεοδωρακόπουλος: «….Γενικώς, για να γεννηθεί η δημοκρατία προϋποθέτει την ύπαρξη υψηλής πνευματικής καλλιέργειας. Τούτο ακριβώς έγινε κατά την αρχαιότητα στις ελληνικές πόλεις όπου, αφού άνθισε η πνευματική καλλιέργεια, γεννήθηκε η δημοκρατία […]. Τα μέτρα των αξιών της δημοκρατίας είναι το πνεύμα και η αρετή. Δίχως αυτά δεν υπάρχει δημοκρατία. […..] Όσο μειώνεται η πνευματική καλλιέργεια μέσα σε μια δημοκρατία τόσο απειλείται η δημοκρατία από τους εχθρούς της οι οποίοι είναι η τυραννία και η δημοκοπία. Γι αυτό, το πρώτο μέλημα της δημοκρατίας δεν είναι η ευημερία, όπως διδάσκουν πολλοί, αλλά η παιδεία των πολιτών…»
- Β.Ν. Τατάκης: «….Η Δημοκρατία γεννήθηκε όταν οι άνθρωποι συνέλαβαν την ιδέα του ελεύθερου πολίτη και είδαν ότι έπρεπε να την πραγματώσουν. Η ζωή του ανθρώπου παίρνει τη σωστή αξία και δίνει σωστό  μέτρο για την αποτίμησή της όταν και σε όσο βαθμό φτάνει ο άνθρωπος, ή καλύτερα υψώνεται, σε ελεύθερο κυβερνήτη του εαυτού του. Στο δύσκολο τούτο πρόβλημα οι αρχαίοι Έλληνες, που πρώτοι συνέλαβαν την ιδέα του ελεύθερου πολίτη, έδωσαν τη σωστή απάντηση. Το πρόβλημα λύνεται όταν και σε όσο βαθμό η ιδέα της ελευθερίας ρυθμίζει και την πολιτική και την κοινωνική και την ατομική ζωή του ανθρώπου. Και στην άξια για τον άνθρωπο ρύθμιση τούτη έδωσαν το όνομα Δημοκρατία.
Θεμέλιό της, είπαμε, η Δημοκρατία έχει την ιδέα της ελευθερίας. Τούτο και μόνο αποδεικνύει τη σχέση της με την πνευματική καλλιέργεια. Συνυφασμένες είναι οι δυο τους στο έργο τους· η μία πολύτιμα βοηθεί και υπηρετεί την άλλη. […..] Κύριος και ουσιαστικός στόχος της Δημοκρατίας πρέπει ακριβώς να είναι η άγρυπνη μέριμνά της να θέτει και να εξασφαλίζει τους όρους που επιτρέπουν στον άνθρωπο να καλλιεργεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τον εαυτό του ως πρόσωπο, να γίνεται άριστο μέλος κοινωνίας ανθρώπων και να υψώνεται σε υποδειγματικό ελεύθερο πολίτη……»
- Άγγελος Τερζάκης: «….Μεγάλος λόγος η πνευματική καλλιέργεια. Μεγάλος όσο και η Δημοκρατία. Απόδειξη ότι κανένας ορισμός, όσο κι αν φαίνεται ξεκάθαρος, δεν μπορεί να τις χωρέσει. Δώστε μου Δημοκρατία χωρίς κατάχρηση δικαιωμάτων από άτομα και οργανωμένες ομάδες. Δώστε μου Δημοκρατία με πραγματική ελευθερία – την ασύλληπτη αυτήν ισορροπία ανάμεσα σε υποχρεώσεις και δικαιώματα. Δώστε μου Δημοκρατία χωρίς δημαγωγούς, δημοκόπους. Ας έχουμε την τόλμη να μιλούμε ξεκάθαρα: Η Δημοκρατία, πολύ συχνά, αντί να καταλυθεί, αυτοκτονεί. Γιατί χρειάζεται πολίτες στο ανάστημά της, κι αυτοί οι πολίτες όχι πως δεν υπάρχουν, αλλά δεν πλεονάζουν. Η Δημοκρατία για να υπάρξει χρειάζεται πολίτες με πνευματική καλλιέργεια. [….] Επειδή μόνον τέτοιας λογής πολίτες μπορούν να γίνουν στέρεο βάθρο της. Οι άλλοι τη θέλουν για να την καταχραστούν. Είναι οι υπονομευτές της όσο και αν της φωνάζουν ζήτω […]»
- Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος «…..Η έννοια «δημοκρατία» αυτοπολλαπλασιάζεται και υποχρεώνεται να περιλάβει τα πάντα, τόσο που να μη μας ξαφνιάζει, όταν αντικρίζουμε και τα στυγνότερα καθεστώτα να υποκρίνονται πως είναι δημοκρατίες. Ολόκληρη η γη είναι γεμάτη δημοκρατίες, ενώ από την άλλη μεριά οι πραγματικές δημοκρατίες είναι σπανιότατες [….], γιατί και οι νομιζόμενες πραγματικές δημοκρατίες στις περισσότερες περιπτώσεις δεν είναι παρά πλάσμα της επιθυμίας και της φαντασίας, όπου η δυναμική μειοψηφία καταδυναστεύει την πλειοψηφία ή η πλειοψηφία γίνεται τύραννος της μειοψηφίας. Δημοκρατία δεν μπορεί να είναι τίποτε άλλο παρά ο χώρος, όπου ο ελεύθερος πολίτης προάγει ένα ελεύθερο σύνολο προς κοινό όφελος. Όλα τα άλλα είναι ως έγγιστα.. Η δημοκρατία είναι πολιτική, κοινωνική και πνευματική. Και βλασταίνει μόνο στο έδαφος της ελευθερίας, της κοινής συγκατάθεσης και της αγαθής προαίρεσης. [….] Η πνευματική καλλιέργεια πηγάζει από τον ελεύθερο στοχασμό και στηρίζει την πνευματική δραστηριότητα. [….] Μόνο η δημοκρατία, ακόμα και η ως έγγιστα, παρέχει στο πνεύμα και στη δημιουργική ορμή το οξυγόνο που τους χρειάζεται [….]
- Ε.Π. Παπανούτσος «…..Επιτέλους πρέπει κάποτε να εκλείψει η «αριστοκρατική» δεισιδαιμονία και να παραδεχτούμε ότι πολιτισμός ούτε γεννιέται ούτε συντηρείται όταν το πνεύμα λάμπει σε λίγες κεφαλές, παρά μόνον όταν η παιδεία (με την πιο πλατιά σημασία της λέξης) είναι κτήμα και καμάρι των πολλών.
Σήμερα που της δημοκρατίας ο άνεμος πνέει σε όλα τα μέρη της Γης [….] έχει γίνει κοινή συνείδηση το δικαίωμα των λαϊκών μαζών να μετέχουν ισότιμα στα πνευματικά αγαθά και η πεποίθηση ότι πολιτική ελευθερία και πολιτισμός, ουσιαστικός, αυθεντικός πολιτισμός, είναι ομόζυγες έννοιες. Η ελευθερία φωτίζει και ο πολιτισμός ελευθερώνει [….]. Κάθε τύπος πολιτεύματος (από όσους γνώρισε ως τώρα η ανθρωπότητα) έχει τα μειονεκτήματα – τα «υποπροϊόντα» του. Η Δημοκρατία, είπε ένας μεγάλος ξένος πολιτικός, είναι κακό πολίτευμα˙ όλα τα άλλα όμως είναι χειρότερα. Άλλωστε και μόνο η ιστορικά αναντίλεκτη διαπίστωση ότι έγινε μητέρα και τροφός των ευγενέστερων ιδεών – αντίθετα προς τον ολιγαρχικό δεσποτισμό που εξανδραπόδισε έθνη ολόκληρα, δίνει στη δημοκρατία την υπεροχή».
- Μενέλαος Παλλάντιος «…. Για να υπάρξει απάντηση στα ερωτήματα που έθεσε η «Ευθύνη», ανάγκη να εννοούμε την δημοκρατία ως πραγματική, δηλ. ευνομούμενη και ίση προς όλους τους πολίτες. Ούτε δικτατορική από τη συμπίεση, αλλά ούτε και αναρχική από την αποχαλίνωση. Γιατί το φυτό αυτό, πλούσιο σε καρπούς όταν αναπτύσσεται κάτω από εύκρατο κλίμα, δεν αντέχει ούτε στον πάγο της δικτατορίας, ούτε στο λίβα της αναρχίας. «Μήτε χωρίς καμιάν αρχή – μα ούτε και πάλι σε σκλαβιά – να δέχεσαι να ζεις· - πάντα στη μέση κρατάει το ζύγι ο Θεός – που τιμά πότ’αυτά, πότ’εκείνα-» μεταφράζει ο Γρυπάρης τον Αισχύλο στο δεύτερο στάσιμο των «Ευμενίδων». Αυτή η «μέση» και το «ζύγι» του Θεού τι άλλο είναι από μια δημοκρατία, ίση και δίκαιη προς όλους, όχι μόνο στην κατανομή των αγαθών, αλλά κυρίως στην ανάπτυξη του  μεγάλου αγαθού της πνευματικής καλλιέργειας του λαού, που αποτελεί τη βάση για την προαγωγή και την προκοπή της δημοκρατίας [….]».
- Μανόλης Ανδρόνικος «….Δημοκρατία σημαίνει, υποθέτω, την οργάνωση μιας ανθρώπινης κοινωνίας με τέτοιον τρόπο, που ο «δήμος» να «κρατεί», δηλαδή το σύνολο του λαού να αποφασίζει για όλα τα προβλήματα και τις ανάγκες του. Αν πραγματικά ο λαός είναι η πηγή της εξουσίας, όπως το δέχονται όλα τα δημοκρατικά συντάγματα, τότε και η πνευματική καλλιέργεια του λαού είναι δικό του πρόβλημα και οι φορείς που έχουν αναλάβει να τον υπηρετήσουν [….] έχουν την υποχρέωση να του προσφέρουν όσα του ανήκουν [….]. Aν θεμελιώσουμε σωστά την παιδεία που παρέχεται στο παιδί και του εξασφαλίσουμε τις στερεές βάσεις για τη μόρφωσή του, θα έχουμε κάνει το πρώτο σημαντικό βήμα για την καλλιέργεια του λαού. Λέγοντας βέβαια «μόρφωση» δεν εννοώ μόνο τη μάθηση των απαραίτητων γνώσεων που θα του επιτρέψουν να αντιμετωπίσει τις βιοτικές του ανάγκες, όπως γίνεται σήμερα, κι αυτό όχι με τον καλύτερο τρόπο. Μόρφωση σημαίνει να δώσεις μορφή στο ανθρώπινο πλάσμα που έρχεται στον κόσμο «άμορφο και ακατασκεύαστο». Μορφή πάλι σημαίνει να αποκτήσει ο άνθρωπος μια προσωπικότητα με ορθή κρίση και βούληση, με ευαισθησία και έφεση για την ανύψωση της ζωής του, με συνείδηση της ευθύνης και της ελευθερίας του […]».
- Αλέκος Κοντόπουλος: «….Μας διακατέχει ο φόβος ότι η Δημοκρατία της Ευθύνης έχει υποστεί σήμερα τόσες παραποιήσεις από τις κρατικές εξουσίες ώστε να μην ανευρίσκουμε πουθενά το αληθινό της πρόσωπο. Όταν ο κόσμος έχει διαιρεθεί σε δύο υπερδυνάμεις υλικών κατ’αποκλειστικότητα κατακτήσεων, τότε η πνευματική καλλιέργεια έχει απογίνει ευθύνη μόνο λίγων φωτεινών συνειδήσεων. Η τραγική πορεία τους μέσα σε εχθρικό περιβάλλον, σημαδεύεται από ένα διαρκές ηθικό μαρτύριο. Όμως αποτελούν την εγγύηση ότι στο μέλλον θα μπορέσει η ανθρωπότητα να επανεύρει τις πνευματικές ανατάσεις της και να αποκτήσει τελικά μια Δημοκρατία που η μεγάλη ευθύνη της θα είναι η άνθιση του ανθρωπίνου πνεύματος…»
- Ν.Κ. Λούρος: «…..Η Δημοκρατία κινδυνεύει από τον ίδιο τον εαυτό της όταν παρεκκλίνει από τη φιλελεύθερη πορεία της. Κανείς δεν μπορεί να την απειλήσει και κανένα δεν φοβάται αν αυτή δεν δείξει τις αδυναμίες της που προέρχονται από τις ενδεχόμενες ρωγμές στο θώρακα της αντικειμενικότητας. Η κατανόηση της σημασίας που παρουσιάζει η συγκολλητική δύναμη της πνευματικής καλλιέργειας, αποτρέπει την δημοκοπία και την οχλοκρατία αλλά και της δικτατορίας την επιβουλή [….]. Δεν μπορεί να νοηθεί δημοκρατική πολιτεία που να μην καταβάλλει κάθε προσπάθεια για την πνευματική εξύψωση του λαού, με στόχο την από μέρος του κατανόηση των υποχρεώσεων και των δικαιωμάτων του χωρίς πονηρές παρερμηνείες και υπερβολές […]. Η Δημοκρατία δεν αρκείται σε κοινοβουλευτικές εκδηλώσεις που κάποτε τυχαίνει και να απογοητεύουν. Αλλά έχει ανάγκη από εμπνευσμένες φωνές που να μεταφέρουν την πνοή της ηγεσίας αλλά και εκείνες να προσφέρουν τη δική τους στην υπηρεσία κάθε πολίτη.
Ο Malraux είπε πως «Η παιδεία δεν είναι για όλους αλλά για τον καθένα χωριστά».
- Νικ. Σ. Παπαντωνίου «…Συνειδητοποιώντας ότι η πνευματική καλλιέργεια αποτελεί προϋπόθεση τόσο για την ομαλή λειτουργία της Δημοκρατίας σε συνηθισμένες περιπτώσεις, όσο και για τη διάσωσή της σε κρίσιμες καταστάσεις, ανακύπτει αυτόματα το χρέος της Δημοκρατίας για την Πνευματική Καλλιέργεια του Λαού [….]. Η καλλιέργεια του πνεύματος αποτελεί χρέος της Δημοκρατίας όχι μόνο γατί η Δημοκρατία χρειάζεται για την αποδοτική της λειτουργία πνευματικά καλλιεργημένους πολίτες, αλλά και γιατί πνευματικός πολιτισμός δεν νοείται χωρίς Ελευθερία, που μόνο η Δημοκρατία εξασφαλίζει στους πολίτες της […]».
- B.A. Φατούρος «…Η πολιτισμική δραστηριότητα σκοπεύει στη νοητική και συγκινησιακή ανάπτυξη του ατόμου και του κοινωνικού συνόλου: καλλιεργεί αυτές τις ικανότητες. Η διαλεκτική δομή της και οι στόχοι της, την ταυτίζουν με την δημοκρατική δραστηριότητα. […]. Εάν τα χαρακτηριστικά της δημοκρατικής λειτουργίας είναι η συμμετοχική διοίκηση, η διαλεκτική σύνθεση του ατομικού με το ομαδικό συμφέρον και η πολιτική κυριαρχία του συνόλου των πολιτικών ομάδων του μεγάλου αριθμού και όχι μιας άρχουσας μειοψηφίας, τότε τα χαρακτηριστικά αυτά μόνο μέσα από την πολιτισμική ανάπτυξη μπορούν να πραγματοποιηθούν. [….]»
- Γ.Δ. Δασκαλάκης «…..Το «πνεύμα» της Δημοκρατίας και οι δημοκρατικοί θεσμοί δημιουργούν το κλίμα και θέτουν τα πλαίσια μέσα στα οποία και μόνον μπορεί να «βλαστήσει και να αναπτυχθεί» η Πνευματική Καλλιέργεια. Οι ατομικές ελευθερίες την καθιστούν, κατ’αρχήν, δυνατή και οι κοινωνικές ελευθερίες και πραγματοποιήσιμη για μεγάλο αριθμό ανθρώπων. Η συζήτησις και ο διάλογος, η ανοχή της αντίθετης γνώμης και η πεποίθησις ότι πολλοί δρόμοι οδηγούν στην αλήθεια, το δικαίωμα να σφάλλω χωρίς να κινδυνεύω και η δυνατότης να διαφέρω χωρίς να αποξενώνομαι, αποτελούν την απαραίτητη ατμόσφαιρα για κάθε πνευματική καλλιέργεια […]».
* * *
Από την ανάγνωση των παραπάνω αποσπασματικών κειμένων, απαντητικών στα ερωτήματα του περιοδικού, φαίνεται καθαρά η άποψη ότι η Δημοκρατία, για να πετύχει τους υψηλούς στόχους της και να μην είναι τυπική και κατ’ όνομα Δημοκρατία, χρειάζεται συνειδητοποιημένους και πνευματικά καλλιεργημένους πολίτες που θα στήσουν το ισχυρό βάθρο πάνω στο οποίο θα στηριχθεί αυτό το τόσο ανθρώπινο, κοινωνικό, αλλά και τόσο ευαίσθητο πολίτευμα.
Ας προσέξουμε όλοι τις γνώμες αυτές, που δεν προέρχονται από τυχαίους ανθρώπους. Προπάντων οι πολιτικοί μας – είναι και αυτοί πολίτες – ας δώσουν πρώτοι το παράδειγμα στις κρίσιμες τούτες μέρες που περνάει η πατρίδα μας. Είναι κρίμα να χωλαίνει η Δημοκρατία στη χώρα που γεννήθηκε.