Εικονομαχία και εικονολατρία…

Εικονομαχία είναι η θρησκευτική διαμάχη, η οποία παρακινήθηκε από τον αγώνα εναντίον των εικονολατρών και εικονομάχοι λογίζονται όσοι μάχονται τους εικονολάτρες, εκείνους δηλ. που λατρεύουν, που προσκυνούν τις εικόνες. Η εικονομαχία που αναστάτωσε το Βυζαντινό κράτος κράτησε έναν ολόκληρον αιώνα (730-843).
Η κατάχρηση της προσκύνησης των εικόνων (εικονολατρία) είχε σαν συνέπεια την απαγόρευση της τιμής των εικόνων στο Βυζάντιο και οξύτατες φιλονικίες που συγκλόνισαν το βυζαντινό κράτος. Η εικονομαχία επηρέασε σε μεγάλο βαθμό και τη ζωή του βυζαντινού ελληνισμού.
Τα βαθύτερα αίτια που οδήγησαν τον αυτοκράτορα Λέοντα Γ’ Ίσαυρο (717-740) και τον γιο του Κωνσταντίνο (741-775) κατά των εικόνων, των λειψάνων των αγίων και των μοναστηριών, δεν είναι γνωστά, γιατί δεν υπάρχουν πηγές.
Η απαγόρευση της λατρείας των εικόνων, που θύμιζαν ειδωλολατρία, βρήκε την έκφρασή της στους λόγους του Χριστού: «Πνεύμα ο Θεός και τους προσκυνούντας Αυτόν εν πνεύματι και αληθεία δει προσκυνείν». Οι Χριστιανοί στους πρώτους αιώνες στις κατακόμβες εξέφραζαν τη θρησκευτικότητά τους, τα θρησκευτικά τους συναισθήματα, με σύμβολα και αλληγορικές παραστάσεις. Με τον χρόνο κατασκεύαζαν όχι μόνο αλληγορικές παραστάσεις, αλλά και εικόνες του Χριστού και των αγίων, καθώς και παραστάσεις από την ιστορία της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης. Η αρχή της απονομής τιμής και όχι λατρείας στις εικόνες και στα οστά των μαρτύρων εμφανίζεται γύρω στον 2ο μ.Χ. αιώνα. Άρχισε να θεωρείται ορθή η παράσταση του προσώπου του Χριστού, των Αποστόλων και αγίων. Όμως, ήταν τόσο ισχυρή η εικονομαχική άποψη, ώστε η σύνοδος της Ελβίρας απαγόρευσε τις εικόνες. Κατά τον 4ο αιώνα διαμορφώθηκε ισχυρό ρεύμα τιμής των λειψάνων, των μαρτύρων και των αγίων, παρά τις πολλές αντιδράσεις, σύμφωνα με την άποψη του Μ. Βασιλείου, κατά την οποία «η γαρ της εικόνας τιμή επί το πρωτότυπον διαβαίνει».
Η λατρεία των εικόνων κέρδιζε έδαφος στο λαό. Κατά τον 6ο αιώνα κάνουν την εμφάνιση θαυματουργές εικόνες (αχειροποίητοι). Η αντίδραση ενισχυόταν και από τις συνεχιζόμενες καταχρήσεις, μέχρις ότου ο Λέων ο Γ’ έκρινε ότι η χρήση των εικόνων ήταν αντιχριστιανική, πολύ περισσότερο η κατάχρηση. Στις θεολογικές μεταρρυθμίσεις του Κωνσταντίνου του Ε’, οι φίλοι των εικόνων αντέτασσαν ότι πέρα από την ανάγκη της ηθικής ενίσχυσης των πιστών και τη διδασκαλία του Μ. Βασιλείου για την προσκύνηση των εικόνων.
Α’ φάση της Εικονομαχίας (726-787). Το έδαφος στο οποίο αναπτύχθηκαν οι εικονομαχικές ιδέες ήταν πρόσφορο για τον αυτοκράτορα Λέοντα Γ’ Ίσαυρο. Στηρίχτηκε ακόμη η εικονομαχία στο στρατό και στους πιο μορφωμένους κληρικούς. Ο Λέων Γ’ εξέδωκε το πρώτο διάταγμα κατά των εικόνων το 726. Στον αγώνα κατά των εικονολατρών αντιτάχτηκαν ο Ιωάννης Δαμασκηνός (από τους επιφανέστερους πατέρες της Ορθόδοξης Εκκλησίας) και ο Πατριάρχης Γερμανός, ο οποίος αντικαταστάθηκε από τον εικονομάχο Αναστάσιο. Το 730 ο αυτοκράτορας Λέων Γ’ εξέδωκε το δεύτερο διάταγμα περί της καταστροφής των εικόνων. Τότε δεν έγινε διωγμός των εικονοφίλων, όπως έγινε επί του διαδόχου του Κωνσταντίνου Ε’ (741-775).
Ο Κωνσταντίνος Ε’ συγκάλεσε τη σύνοδο της Ιερείας το 754, η οποία δέχτηκε τις θεολογικές του ιδέες. Στράφηκε και εναντίον των μοναστηριών και των μοναχών. Τότε προκλήθηκε μεγάλος σάλος και αιματηρές ταραχές. Και η Δύση ήταν κατά του Λέοντα Γ’, που αρνιόταν να προσκυνήσει τα λείψανα των αγίων και της Θεοτόκου. Ο Κωνσταντίνος Ε’ έλεγε τη Μαρία Χριστοτόκο. Αυτή την εποχή συντομεύτηκε η Θεία Λειτουργία, καταργήθηκαν οι αγρυπνίες και άλλες ακολουθίες και γιορτές, περιορίστηκε ο αριθμός των ιερέων και των μοναχών και δημεύτηκε η περιουσία των μονών.
Μετά την καταδίκη των εικόνων του Χριστού και τον διωγμό των μοναχών, πολλοί κατέφυγαν στην Ιταλία και Αραβία. Η σύνοδος του Λατερανού στην Ιταλία (769) καταδίκασε τη σύνοδο του 754 και αναγνώρισε την προσκύνηση των εικόνων.
Ο Λέων ο Δ’ ο Χάζαρος (775-780) είχε σύζυγο την Ειρήνη την Αθηναία και ακολουθούσε την πολιτική του πατέρα του. Ήταν κατά των εικόνων, αλλά πέθανε ξαφνικά. Η Ειρήνη ως Επίτροπος του γιου της Κωνσταντίνου Στ’ (780-802) κήρυξε την ανεξιθρησκεία και συγκάλεσε την Ζ’ Οικουμενική Σύνοδο (786/7). Στη Σύνοδο αυτή ήταν παρόντες 350 Επίσκοποι. Οι εικονομάχοι ζήτησαν συγγνώμη και έγινε δεκτή η διδασκαλία του Δαμασκηνού περί τιμητικής προσκύνησης των εικόνων, ενώ η λατρεία ανήκει στον Θεό. Η Ζ’ Οικουμενική Σύνοδος απέκρουσε την κατηγορία περί ειδωλολατρίας. Οι Βασιλείς επικύρωσαν τις αποφάσεις της Συνόδου.
Η Β’ φάση της Εικονομαχίας (813-843). Τα ίδια αίτια προκάλεσαν την δεύτερη περίοδο της εικονομαχίας. Η κατάσταση του κράτους χειροτέρευε εξαιτίας ανίκανων στρατιωτικών. Επικρατούσε η άποψη ότι η επάνοδος ικανών εικονομάχων θα βελτίωνε τα πράγματα. Έτσι ενισχύθηκε η μερίδα των εικονομάχων. Ο αυτοκράτορας Λέων Ε’ ο Αρμένιος (813-820) αφαίρεσε τις εικόνες από τα χαμηλά μέρη των εκκλησιών και εξανάγκασε τον πατριάρχη Νικηφόρο να παραιτηθεί. Η σύνοδος του 815 ακύρωσε την Ζ’ Οικουμενική σύνοδο και επανέφερε τη σύνοδο του 754. Ακόμη η σύνοδος του 815 αφόρισε τους εικονολάτρες επισκόπους.
Οι Ορθόδοξοι το 826 αντέδρασαν δυναμικά με πρωτοστάτη τον Θεόδωρο Στουδίτη (ηγούμενος της Μονής Στουδίου στην Κωνσταντινούπολη). Ο Θεόδωρος Στουδίτης αντέστρεψε τα επιχειρήματα των εικονομάχων και τους κατηγόρησε ως αιρετικούς που αρνούνταν την ανθρώπινη φύση του Χριστού. Ήταν η περίοδος που μαρτύρησαν πολλοί εικονολάτρες. Ο Θεόδ. Στουδίτης εξορίστηκε στη Σμύρνη. Ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Β’ ο Τραυλός (820-829) στηρίχτηκε από τους Ορθοδόξους και ακολούθησε συμβιβαστική πολιτική.
Επέτρεψε την προσκύνηση των εικόνων στα σπίτια, απελευθέρωσε τους φυλακισμένους και αποφάσισε την επάνοδο των εξορίστων. Ο διάδοχος του Μιχαήλ Β’, ο γιος του Θεόφιλος (829-842) ενίσχυσε την εικονομαχία. Ο δάσκαλός του Ιωάννης Γραμματικός, μετέπειτα Πατριάρχης (837-843) τον εμύησε στις εικονομαχικές ιδέες. Υπήρξε σφοδρός πολέμιος των εικονολατρών. Κατεδίωκε με βίαια μέτρα τους εικονόφιλους.
Το κίνημα των εικονολατρών, παρόλες τις διώξεις και καταδίκες, δεν υπέκυπτε. Η ίδια η σύζυγος του Θεοφίλου Θεοδώρα υπήρξε εικονολάτρης. Λάτρευε και προσκυνούσε κρυφά τις εικόνες.
Μετά τον θάνατο του Θεοφίλου (842) η Θεοδώρα υπήρξε Επίτροπος του ανήλικου γιου της Μιχαήλ. Ο Πατριάρχης Γραμματικός καθαιρέθηκε και ανήλθε στον πατριαρχικό θρόνο ο Μεθόδιος ο Ομολογητής.
Στις 11 Μαρτίου 843 η Θεοδώρα συγκάλεσε σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη, η οποία επανέφερε την ισχύ της Ι’ Οικουμενικής συνόδου (786-7) και αποφάσισε την αναστήλωση των εικόνων, θέτοντας οριστικό τέλος στην εικονομαχία.
Η Ορθόδοξος Εκκλησία γιορτάζει την αναστήλωση των εικόνων την Κυριακή της Ορθοδοξίας (Α’ Κυριακή των Νηστειών).