Πολιτική και Ηθική: Το χάσμα...

Το έργο του πολιτικού είναι να εναρμονίσει τα ατομικά συμφέροντα με το συμφέρον του συνόλου. Κατά τον Αριστοτέλη, σκοπός της πολιτικής είναι «το ανθρώπινο αγαθό». Στα ομηρικά ποιήματα στοιχεία ηθικής βρίσκονται στις έννοιες της αιδούς και της νέμεσης, ενώ ο Ησίοδος προτρέπει τους άρχοντες να αποφεύγουν τη διαφθορά και να παίρνουν έντιμες αποφάσεις.
Στους νέους χρόνους μεταξύ ηθικής και πολιτικής υπάρχει χάσμα. Το γεγονός αυτό οφείλεται στο ότι η πολιτική συμπεριφορά οδηγείται από το απόφθεγμα «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα». Δεν είναι όμως κάθε σκοπός τόσο υψηλός, ώστε να δικαιολογεί τη

χρήση οποιουδήποτε μέσου. Ο Fer­di­nard Lassalle (1825-1864) τονίζει: «Μη μας δείχνετε σκοπό δίχως μέσα. Γιατί σκοποί και μέσα στη γη είναι τόσο μπλεγμένα, ώστε αλλάζοντας το ένα, αλλάζεις και τ’ άλλο. Κάθε μονοπάτι μας φέρνει μπρος σε άλλο προορισμό». Ο Α. Camus (1913-1960) προσθέτει στο απόφθεγμα ένα δεν: «ο σκοπός δεν αγιάζει τα μέσα». Από εδώ πηγάζει η ανάγκη της κυβέρνησης των νόμων.
Η αντίθεση μεταξύ ρεαλισμού και ιδεαλισμού απαντάται συνεχώς στην ιστορία της πολιτικής σκέψης. Το ιδανικό του Κant (1724-1804), (ανάλογα και του Erasmus (1466-1536)), είναι ο ηθικός πολιτικός, ο πολιτικός που ευνοεί τη συμμόρφωσή του με τις ηθικές αρχές. Για το Μachiavelli (1469-1527) (ανάλογα και για τον Hegel (1770-1831)), στις πολιτικές αποφάσεις μετρά η καταλληλότητα των μέσων για την επίτευξη του σκοπού, ανεξάρτητα από τις αρχές.
Ο Arthur Koestler (1941), στο «μηδέν και το άπειρον», δίνει το πνεύμα που κυριάρχησε στη δικτατορία του προλεταριάτου: «Δύο μόνο αντιλήψεις της ανθρώπινης ηθικής υπάρχουν, και βρίσκονται στους αντίποδες. Η μια είναι η χριστιανική και η φιλάνθρωπη....η άλλη ξεκινάει από τη βασική αρχή ότι ο συλλογικός σκοπός δικαιώνει όλα τα μέσα, και όχι μόνο επιτρέπει, αλλά επιβάλλει σε κάθε περίπτωση να είναι το άτομο υποδεέστερο και να θυσιάζεται χάριν της κοινότητας-που μπορεί να το διαθέσει σαν πειραματόζωο ή σαν εξιλαστήριο αμνό...». Κυριάρχησε η δεύτερη αντίληψη που οδήγησε σε θανατικές καταδίκες για εγκλήματα που ποτέ δεν διαπράχθηκαν....
Αυτό που κέντρισε το ενδιαφέρον της αρχαιοελληνικής σκέψης δεν είναι τόσο το ζήτημα της σχέσης μεταξύ ηθικής και πολιτικής, όσο το ζήτημα της σχέσης μεταξύ καλής και κακής διακυβέρνησης, από το οποίο πηγάζει η διάκριση μεταξύ βασιλιά και τυράννου. Μήπως το ερώτημα του Πλάτωνα «ποιος πρέπει να ασκεί εξουσία;» πρέπει να το αντικαταστήσουμε με το προτεινόμενο από τον K. Popper: « πώς πρέπει να ασκείται η εξουσία»
Για το Μachiavelli… Το κλειδί όλων είναι η έκφραση «μεγάλα πράγματα»!  Για αιώνες κυριάρχησε ο ισχυρισμός:  στην πολιτική δράση δε μετρούν οι ηγεμόνες αλλά τα «μεγάλα πράγματα».
Ο Erasmus, σύγχρονος του Μachiavelli, απευθυνόμενος στον ηγεμόνα του λέει: «αν θέλεις να δείξεις ότι είσαι τέλειος ηγεμόνας φρόντισε να μη σε ξεπεράσει άλλος κανείς στις ιδιότητες που πρέπει να έχεις πραγματικά, τη μεγαλοψυχία, την εγκράτεια και την τιμιότητα».
Ο ηγεμόνας του Erasmus αναρωτιέται: ποιος είναι ο σταυρός μου; Η απάντηση του Έρασμου είναι: «να ακολουθείς ό,τι είναι τίμιο, να μη βλάπτεις κανέναν, να μην εκβιάζεις κανέναν, να μη διαφθείρεσαι από  δωροδοκίες».
Για τον Κant: «ο ηθικός πολιτικός είναι εκείνος που δεν υποτάσσει την ηθική στις απαιτήσεις της πολιτικής, αλλά ερμηνεύει τις αρχές της πολιτικής σύνεσης έτσι ώστε να μπορούν να συνυπάρχουν με την ηθική».
Στην πραγματική ζωή, δεν υπάρχει ηθικός νόμος που να μην προβλέπει εξαιρέσεις σε ιδιαίτερες συνθήκες. Αυτό που δικαιολογεί την εξαίρεση είναι η ιδιαιτερότητα της κατάστασης στην οποία μπορεί να βρεθεί εκείνος που ασκεί εξουσία, κάτι που συμβαίνει με ασυνήθιστη συχνότητα. Η εξαίρεση μπορεί να χρησιμοποιηθεί ευρέως γιατί επιτρέπει στον άνθρωπο της εξουσίας αυτό που ηθικά απαγορεύεται, μπορεί βέβαια να δράσει και περιοριστικά γιατί απαγορεύει πράξεις που επιτρέπονται στον κοινό άνθρωπο.
Στη λήψη των αποφάσεων τα πράγματα μπλέκονται...
Η ηθική του πολιτικού είναι ηθική της ευθύνης (ή των αποτελεσμάτων) και κρίνεται βάσει της επιτυχίας ή της αποτυχίας. Η προσπάθεια να την κρίνουμε με το κριτήριο της υπακοής στις αρχές (ένα παράδειγμα ηθικής των αρχών αντιπροσωπεύει ο δικαστής) είναι απόδειξη αφηρημένης ηθικολογίας και επομένως ανεπαρκούς αντίληψης των κρατικών υποθέσεων. Αυτό που καθιστά «αντικειμενικά αναγκαία» μια πράξη είναι η εκτίμησή της ως της μοναδικής δυνατής προϋπόθεσης για την επίτευξη του στόχου που έχει τεθεί και έχει κριθεί καλός. Η συμπεριφορά των πολιτικών καθορίζεται από κανόνες σύνεσης...
Συχνά η πολιτική διαμάχη δε διακρίνει τις διάφορες κρίσεις και τις τοποθετεί  όλες υπό τον τίτλο «ηθικό ζήτημα». Κατά τον N. Bobbio,  οι τρείς κρίσεις, εκείνη σχετικά με την αποτελεσματικότητα, εκείνη σχετικά με τη νομιμότητα και η πιο ουσιαστική η ηθική (ή της αξίας) πρέπει να θεωρηθούν διακριτές για λόγους αναλυτικής σαφήνειας και απόδοσης ευθυνών.
Παρά τη συνεχή λαχτάρα αναγωγής της πολιτικής στην ηθική, η αντίθεση συνεχίζει να υπάρχει… Ακόμα κι αν δεν είναι δυνατή μια απόλυτη αναγωγή της πολιτικής στην ηθική, εξακολουθεί να είναι επιθυμητή μια κατάσταση στην οποία το χάσμα θα εξαφανιζόταν. Στη χώρα μας, ιδιαίτερα, το πρόβλημα αυτό υπήρξε και συνεχίζει να παίρνει ανησυχικές διαστάσεις...
Η δημοκρατία είναι το πολιτικό σύστημα που επιτρέπει τη μέγιστη προσέγγιση μεταξύ των απαιτήσεων της ηθικής και εκείνων της πολιτικής γιατί: α) η δημοκρατία έχει ως σκοπό την επίλυση των κοινωνικών συγκρούσεων χωρίς την προσφυγή στην αμοιβαία βία, β) η επιβίωση μιας δημοκρατίας βασίζεται στη μεγαλύτερη απαγόρευση της στρατηγικής της προσποίησης και της παραπλάνησης και γ) η δημοκρατία δίνει ζωή σε μια «κοινωνία του συμβολαίου»
Πρέπει να είμαστε ρεαλιστές. Δεν πρόκειται το χάσμα να εξαλειφθεί ολοκληρωτικά, αυτό που περιμένουμε είναι ότι η πολιτική έχει περισσότερες πιθανότητες να σεβαστεί το ιδανικό της ηθικής για μια καλή κοινωνία μέσα σε μια δημοκρατία. Το μείζον πρόβλημα στην χώρα μας είναι αυτό της λειτουργίας της δημοκρατίας.

* O Καθηγητής κ. Χρήστος Β. Μασσαλάς είναι πρώην Πρύτανης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.
E-mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.