Δικαιώματα και υποχρεώσεις των Αθηναίων πολιτών…

Όλοι γνωρίζουμε, άλλος περισσότερο και άλλος λιγότερο, ότι στην αρχαία Αθήνα λειτούργησε η τελειότερη μορφή δημοκρατίας και ότι όλοι οι πολίτες μπορούσαν να πάρουν ελεύθερα το λόγο και να ομιλήσουν ενώπιον του λαού εκφράζοντας τη γνώμη τους πάνω στα θέματα που συζητούσαν. Έτσι, η ελευθερία του λόγου ήταν ένα από τα επιτεύγματα των αρχαίων μας προγόνων.
Δεν είναι καθόλου υπερβολή αν το ονομάσουμε το θαύμα της αρχαίας Ελλάδος. Θα το εννοήσουμε πραγματικά ως θαύμα αν λάβουμε υπόψη μας ότι για την εποχή εκείνη ήταν εντελώς αδιανόητο να λειτουργεί έτσι ένα πολίτευμα. Σε κανένα άλλο μέρος του κόσμου δεν υπήρχε κάτι ανάλογο. Παντού υπήρχε η απολυταρχία και δεσποτισμός.
Όμως, δύο βασικά σημεία γύρω από αυτό το θέμα είναι σχεδόν άγνωστα. Αυτά είναι: Η απαγόρευση της ομιλίας σε άτομα τα οποία δεν είχαν ηθικές αρχές και η ύπαρξη στο ελληνικό λεξιλόγιο τεσσάρων βασικών λέξεων, οι οποίες σήμαιναν ελευθερία του λόγου. Οι λέξεις αυτές είναι: ισηγορία, ισολογία, παρρησία και ελευθεροστομία.
Τα άτομα στα οποία απαγόρευαν την ομιλία στην Εκκλησία του Δήμου ήταν εκείνοι που δεν είχαν ηθικές αρχές. Τέτοια άτομα ήταν αυτά που αρνήθηκαν να στρατευθούν (σήμερα τα άτομα αυτά γίνονται και υπουργοί). Αυτοί που στις κρίσιμες στιγμές γινότανε ριψάσπιδες, αυτοί που λιποτάκτησαν, αλλά και αυτοί που χτυπούσαν και παραμελούσαν τους γονείς τους, αυτοί που κατασπαταλούσαν την πατρική περιουσία κ.α. παρόμοια.
Το βασικό στο θέμα αυτό είναι να εξετάσουμε ποιες λέξεις χρησιμοποιούσαν οι πρόγονοί μας για να δηλώσουν αυτήν την ελευθερία λόγου. Οι λέξεις με το συγκεκριμένο νόημα στην ελληνική ήταν περισσότερες από αυτές που υπήρχαν σε οποιαδήποτε άλλη γλώσσα και τούτο διότι δεν υπήρξε άλλος λαός στον κόσμο, ο οποίος να εξύμνησε περισσότερο την ελευθερία λόγου από τους Έλληνες, πράγμα που θα διαπιστώσουμε στη συνέχεια.
Η ελευθερία του λόγου είναι βασικό στοιχείο της δημοκρατίας, διότι επάνω της εβασίζετο η πολιτική ισότητα. Αλλά και η δημοκρατία είναι ελληνικό δημιούργημα και η λέξη που την αποδίδει είναι άλλη μία ελληνική επινόηση.
Όσο διαρκούσε ο αγώνας για τη δημοκρατία, στην ελληνική γλώσσα προσετέθησαν περισσότερες από διακόσιες λέξεις που περιείχαν ως βασικό στοιχείο τη λέξη «ίσος», με σημαντικότερες τις λέξεις «ισότητα» και «ισονομία: ισόνομος, ισοτελής, ισότιμος, ισοπολίτης, ισοπολιτεία, ισήγορος, ισηγορία, ισοστάσιον, ισομέτρητον, ισοπληθές, ισόμηκες, ισομέγεθες, ισόπεδον, ισάριθμον, ισονομία, ισομοιρία, ισηγορία, ισοκρατία, ισοπαλείς, ισοκρατείς, ισόψηφοι, ισόδρομοι, ισόζυγες.
Για να γνωρίσουμε ευρύτερα το θέμα επιβάλλεται να γνωρίσουμε την ορολογία που έχει σχέση με την ελευθερία του λαού, το λεξιλόγιο που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι, αλλά και τη χρήση στη σημερινή ορολογία: Γίνεται χρήση του ρήματος «αγορεύω». Το ρήμα αγορεύω προέρχεται από τη λέξη αγορά και λέξη αγορά από το ρήμα αγείρω, το οποίο με τη σειρά του προέρχεται από το ρήμα είρω = ζητώ. Επομένως, η αγορά είναι ο τόπος όπου συναθροίζονται για να ομιλήσουν.
Οι λέξεις που απέδιδαν στο ακέραιο την ελευθερία του λόγου ήταν «ισηγορία» και «ισολογία». Ο όρος «ισηγορία», εμφανίζεται για πρώτη φορά στον Ηρόδοτο (Βιβλ. 5 Τερψιχόρη, 78,2). Τη λέξη αυτή χρησιμοποιεί ο Ηρόδοτος ότι η ανδρεία των Αθηναίων στους Μηδικούς πολέμους οφείλεται στην καθιέρωση της «ισηγορίης», δηλαδή, του ίσου δικαιώματος ομιλίας στη συνέλευση. Και μάλιστα ισηγορία ονομάζει και τη δημοκρατία: «Η ισηγορία (δημοκρατία) είναι σπουδαίο πράγμα, αφού οι Αθηναίοι, όσον καιρό εκυβερνώντο από τυράννους, δεν έγιναν ανώτεροι πολεμιστές από κανένα γειτονικό λαό, όταν, όμως, λυτρώθηκαν από τους τυράννους έγιναν πρώτοι και με μεγάλη διαφορά.
Όταν καταπιέζονταν οι Αθηναίοι, ήταν δειλοί και χαλαροί και έμοιαζαν με σκλάβους, που δούλευαν για τον αφέντη τους, αλλά, όταν ελευθερώθηκαν, ο καθένας τους είχε ζήλο να πετύχει για τον εαυτό του».
Η «ισηγορία» επομένως είναι το δικαίωμα που έχουν όλοι οι πολίτες να εκφράζουν τη γνώμη τους για τα κοινά, να έχουν όλοι ίδια δυνατότητα να υποστηρίξουν το δίκαιό τους στα δικαστήρια.
Πριν από τον Ηρόδοτο υπάρχει ένα επεισόδιο, που αποδεικνύει την έμφυτη ανάγκη της ελευθέρας έκφρασης, αλλά και η ισηγορία έπρεπε να είναι συνώνυμο της πολιτικής ισότητας. Είναι ένα επεισόδιο από την Ιλιάδα του Ομήρου (Β’, 212-242), στο οποίο αναφέρονται κάποια σημαντικά και αξιοπρόσεκτα πράγματα.
Ένας απλός στρατιώτης, ο Θερσίτης, τόλμησε να υψώσει τη φωνή του μέσα στη συνέλευση των γενναίων πολεμιστών και φιλονίκησε με τον Αγαμέμνονα, τον οποίο ύβρισε άπρεπα. Τότε επενέβη ο Οδυσσέας και τον εχτύπησε για την αλαζονεία και την αυθάδειά του προς τον Αρχιστράτηγο των Ελλήνων.
Ο Θερσίτης δεν τιμωρήθηκε επειδή πήρε το λόγο για να μιλήσει, αλλά επειδή εξύβρισε τον ανώτατο άρχοντα, μη επιδεικνύοντας σεβασμό. Τιμωρήθηκε για το απύθμενο θράσος του, δηλωτικό του ονόματός του. Τα ονόματα στους αρχαίους Έλληνες ήταν δηλωτικά χαρακτήρων πολλές φορές. Το όνομα του Θερσίτη προέρχεται από τον αιολικό τύπο «θέρσοι» που θα πει «θράσος».
Αξίζει να δούμε και ένα άλλο παράδειγμα. Οι μύριοι του Ξενοφώντος ήταν ένα κοινοβούλιο δέκα χιλιάδων μελών. Στρατηγούς, οι οποίοι ήταν αναρμόδιοι ή ύποπτοι τους καταγγέλλουν δημόσια. Το ότι ο στρατός των Μυρίων ήταν κοινοβούλιο δέκα χιλιάδων μελών, φαίνεται από το γεγονός ότι κάθε φορά που δημιουργείται κάποια κρίση οι στρατιώτες κάνουν συνέλευση, στην οποία οι στρατηγοί εκθέτουν την κατάσταση, ομιλητές διάφοροι αγορεύουν υπέρ ή κατά και στο τέλος ο στρατός ψηφίζει και η πορεία ξαναρχίζει.
Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι το θέατρο στην κλασική Αθήνα του 5ου αιώνα είχε τη  μεγαλύτερη ελευθερία λόγου από οποιαδήποτε άλλη περίοδο στην ιστορία. Και αυτό όχι μόνο στην κωμωδία, αλλά και στο δραματικό λόγο, στην τραγωδία. Στους τραγικούς ποιητές μάλιστα εμφανίζονται και άλλες δύο αρχαίες ελληνικές λέξεις, είναι δηλωτικές της ελευθερίας του λόγου. Είναι οι λέξεις ελευθεροστομία και παρρησία.
Η πρώτη λέξη, λοιπόν, η οποία εκφράζει την ελευθερία λόγου στους τραγικούς, εμφανίζεται στις «Ικέτιδες» του Αισχύλου. Σε αυτό το δράμα υπάρχει η σύνθετη λέξη: ελευθεροστομία (ελεύθερος + στόμα). «Ικέτιδες» στίχοι 946-949.
Η τραγωδία «Ικέτιδες» εκτυλίσσεται στους αρχαϊκούς χρόνους και μας εισάγει στη βασική ιδέα της Δημοκρατίας, ότι δηλαδή η νόμιμη κυβέρνηση βασίζεται πάντοτε στη συναίνεση των κυβερνωμένων.
Είναι να θαυμάζει κανείς, όταν βλέπει ότι οι αρχαίοι μας πρόγονοι τόσους αιώνες προ Χριστού μας έδωσαν εκείνα που μας είπαν τον 18ο αιώνα μετά Χριστόν ο Τζων Λοκ και ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ με το «Κοινωνικό Συμβόλαιό» τους: ότι δηλαδή υπάρχει ένα συμβόλαιο μεταξύ αρχόντων και λαού, σύμφωνα με το οποίο ο άρχων πρέπει να κυβερνά προς το συμφέρον των αρχομένων.
Το μεγαλείο των Αθηνών οφείλεται στην πολύ μεγάλη ελευθερία του λόγου, όπως μας διασώζει ο Πλάτων στον διάλογο «Γοργίας» (461, e, 2).
Η κατοχύρωση, λοιπόν, του δικαιώματος κάθε Αθηναίου πολίτη να εκφέρει ελεύθερη γνώμη για κάθε τι που αφορά στα κοινά της πόλης ανήκει στην Αθήνα.Το δικαίωμα αυτό ονομαζόταν «επί του βήματος παρρησία» και σημαίνει την αναγνώριση και κατοχύρωση πλήρους ελευθερίας λόγου από το ανώτατο πολιτειακό όργανο των Αθηνών, την Εκκλησία του Δήμου (η γαρ εκκλησία κυρία πάντων των τοιούτων εστίν «Γοργίας»).
Η «επί του βήματος παρρησία» είχε διπλή σημασία. Διότι από τη μια συνίστατο στην ελεύθερη έκφραση γνώμης και από την άλλη παρείχε το δικαίωμα άσκησης κριτικής και ελέγχου από τον καθένα σε οποιονδήποτε κατείχε κάποια εξουσία. Όλοι βρισκότανε στο στόχαστρο της κριτικής και του δημοσίου ελέγχου, ακόμη και ο στρατηγός αυτοκράτωρ.
Η «επί του βήματος παρρησία» (=ελευθερία λόγου) εξάλλου κατοχυρωνόταν συνταγματικώς, διότι ο κάθε ομιλητής έφερε στεφάνι μυρτιάς, εθεωρείτο ιερός και επροστατεύονταν πλήρως.
Το ύψιστο καθήκον προς την πατρίδα και το δημόσιο συμφέρον ήταν η αποδοχή της προσκλήσεως του κήρυκα «Τις αγορεύειν βούλεται;» αλλά και η μέσω αυτής υπηρέτηση της αλήθειας. Γι’ αυτό και η πλήρης ελευθερία λόγου, η παρρησία, προστατευότανε και από την πολιτεία και από τους πολίτες.
Είναι γνωστοί οι λόγοι του Δημοσθένη και του Ισοκράτη σχετικά με το θέμα αυτό. Ο Δημοσθένης «Περί Αλοννήσου» 1-3 μας τονίζει ότι η κατάλυση της ελευθερίας του λόγου (και γνώμης) από του βήματος ουσιαστικά απαγορεύεται. Ο Ισοκράτης, επίσης, στο λόγο του «Περί Ειρήνης» (14, 1-5), μας υπενθυμίζει ότι: εάν έχει καταλυθεί η δημοκρατία, δεν μπορεί να υπάρχει ελευθερία του λόγου.
Το δικαίωμα της παρρησίας μεταβιβαζόταν στον Αθηναίο πολίτη (τουλάχιστον τυπικά) κυρίως από την μητέρα που είχε καταγωγή από την Αθήνα.
Την ίδια πληροφορία έχουμε και από τον «Ιππολυτο» του Ευριπίδη «…ας ζουν στην ξακουστή Αθήνα ελεύθερα τα παιδιά μου, ευτυχισμένα που θα μπορούν να μιλούν σαν τους άλλους, τιμημένα από την μεριά της μάνας τους».
Έχοντας υπόψη του αυτά και τόσα άλλα ο Άγγλος φιλόσοφος Μπερτράν Ράσσελ γράφει: «Σε ολόκληρη την ιστορία, τίποτε δεν είναι τόσο εκπληκτικό ή τόσο δύσκολο να περιγραφεί, όσο η άνοδος του πολιτισμού στην Ελλάδα. Το τι επετέλεσαν στην Τέχνη και Λογοτεχνία είναι γνωστό στον καθένα, αλλά ό,τι έχουν πραγματοποιήσει στον καθαρά διανοητικό τομέα είναι ακόμη εξαιρετικότερο. Επενόησαν τα μαθηματικά, την επιστήμη, την φιλοσοφία, πρώτοι έγραψαν ιστορία, σε αντίθεση προς τα απλά χρονικά, στοχάστηκαν ελεύθερα πάνω στη φύση του κόσμου και τους σκοπούς της ζωής.
Ό,τι συνέβη ήταν τόσο καταπληκτικό στην Ελλάδα, ώστε σε καιρούς εντελώς πρόσφατους οι άνθρωποι περιοριζότανε να χάσκουν ενεοί και να μιλούν με μυστικοπάθεια για την Ελληνική ιδιοφυΐα».