Από τις Αδελφότητες Αποδήμων ως τους Πολιτιστικούς Συλλόγους…

Χειμώνιασε και φέτος. Οι κορφούλες άσπρισαν. Τα πανηγύρια οι κάθε είδους εκδηλώσεις σίγησαν, τα αυτοκίνητα αραίωσαν, τα σπίτια έκλεισαν και «βγήκαν» τα τελευταία «ρακοκάζανα», έθιμο αγαπημένο κι ευκαιρίες για κοσμαντάμωση πολύτιμη. Ησυχία και ερημιά στα χωριά μας κυρίαρχη και βασανιστική.
Σε προηγούμενο σημείωμα έδωσα μια εικόνα των χωριών μας (τοπικών κοινοτήτων πια) στα χρόνια μας, στα χρόνια του πολλά υποσχόμενου και δυστυχώς αποτυχημένου Καλλικράτη.
Για να μη μείνουν όσα ανέφερα «ευσεβείς πόθοι» και με κίνητρο μοναδικό την αγάπη, τη λατρεία για τον τόπο μου και τον πολιτισμό του θα ήθελα να γράψω μερικές σκέψεις για ένα άλλο εξ ίσου σοβαρό θέμα που θα μπορούσε να βοηθήσει, σ' αυτό των πολιτιστικών συλλόγων των χωριών μας. Είναι ο άλλος πόλος πολιτιστικός όπως θέλουν να ονομάζονται.
Κι αφού η χρονιά τελειώνει παίρνοντας μαζί της κι ότι την σημάδεψε, θαρρώ πως θάταν χρήσιμος κι επίκαιρος ένας απολογισμός, κάτι που κάνουν όλοι μπροστά στην καινούργια χρονιά. Να δούμε τι έγινε σωστά, τι πρόχειρα, τι λάθος, και να προγραμματίσουμε από τώρα ιδιαίτερες δραστηριότητες μια και τα χωριά μας ξανάπεσαν σε «χειμερία νάρκη».
Αν ήθελε κανείς να γυρίσει πίσω ένα αιώνα και, θα διαπίστωνε πως οι ξενιτεμένοι συντοπίτες - μοίρα των φτωχών χωριών μας - κάθε περιοχής της πατρίδας μας αποφάσισαν τότε να ιδρύσουν συλλόγους, αδελφότητες, πατριδολατρικές, έχοντας την ανάγκη να διατηρήσουν και να συντηρήσουν τον πολιτισμό και την παράδοση, τις αμοιβαίες σχέσεις, το σύνδεσμο τόσο μεταξύ τους όσο και με την μητέρα πατρίδα την οποία δεν λησμόνησαν ποτέ. Υπήρξαν ο ομφάλιος λώρος. Μακριά η ιστορία τους όσο και σπουδαία η στήριξή τους στις τότε κοινότητες. Κι υπήρξαν αδελφότητες στην Αθήνα αλλά και στο εξωτερικό με σπουδαίο έργο.
Οι σκοποί εκείνων των πρώτων συλλόγων ήταν εθνικοί, παραδοσιακοί, πολιτιστικοί, με ρίζα τη νοσταλγία, την αγάπη, τον πόνο και τον πόθο για τον τόπο τους να διατηρήσουν δηλαδή και να προβάλουν στους ξένους τόπους την παράδοση, τα ήθη και τα έθιμα, τους χορούς, τις ενδυμασίες, τα τραγούδια, τη μαγειρική τους, τις γιορτές τους, την τοπική γενικά ιστορία τους.
Ακόμη είχαν σκοπό την αλληλογνωριμία, τη φιλία, τη σύσφιξη των σχέσεων, την αλληλοβοήθεια και πρώτα την έγνοια πως θα βοηθήσουν με κάθε τρόπο την πατρίδα τους την οποία ποτέ δεν έπαυσαν να αγαπούν αφού ήταν δεμένη με τα βιώματά τους. Ο ξενιτεμένος, ο μετανάστης, δεν πίστευε ότι δεν θα ξαναγυρίσει σ' αυτή καθώς ήταν άσβεστος ο πόθος της επιστροφής έστω κι αν μερικές φορές δεν πραγματοποιήθηκε, ποτέ.
Και βοηθούσαν εκείνοι οι ξενιτεμένοι με τους συλλόγους τους τον τόπο τους στέλνοντας τον οβολό τους στον τότε πρόεδρο ή παπά για να συντηρήσουν μνημεία, εκκλησιές σχολεία, να ανοίξουν δρόμους, ενισχύοντας τον ευεργετισμό, για να διευκολύνουν τη ζωή τους. Τίποτε δεν έπεσε και δεν χάλασε στον καιρό τους, ούτε γεφύρι, ούτε εκκλησιά ούτε μονοπάτι, ούτε σκάλα. Μακριά η ιστορία και σπουδαίο το έργο τους που κάποτε θα πρέπει να αναγνωρισθεί.
Τα χρόνια πέρασαν, οι καιροί άλλαξαν, τα ολιγάριθμα σήμερα χωριά μας ζουν σε νέες συνθήκες αλλά και σε νέες πραγματικότητες. Εκείνους τους φιλοπρόοδους, πατριδολατρικούς συλλόγους και αδελφότητες αντικατέστησαν «οι πολιτιστικοί σύλλογοι» και σύνδεσμοι των χωριών μας όπως θέλουν να λέγονται. Θα πείτε πως σήμερα δεν υπάρχουν εκείνες οι ανάγκες.
Κι όμως υπάρχουν και παραϋπάρχουν καμουφλάρισμένες με τον μανδύα της πολυπολιτισμικότητας, της παγκοσμιοποίησης κι ένα σωρό άλλων βαρύγδουπων λέξεων που έχουν σκοπό με ύπουλο και δόλιο τρόπο να χρυσώσουν το χάπι, να αλλοιώσουν τη μορφή των χωριών μας, να ξεγράψουν την ιδιαιτερότητα και την μοναδικότητα του κάθε τόπου, την παράδοσή του, την ταυτότητά του εν τέλει. Ένας τόπος χωρίς ταυτότητα είναι βολικός, εύκολη λεία. Και είναι να απορεί κανείς πώς τόποι υπανάπτυκτοι με προβλήματα σοβαρά, σε διάφορα μέρη της γης, ακόμη και απομακρυσμένα και δυσπρόσιτα κρατούν με αγάπη, με πείσμα την ιδιαιτερότητά τους και την προβάλουν καθώς γίνονται τουριστικοί προορισμοί σπάνιοι. Αλλά ας έρθουμε στο σήμερα, και να σταθούμε στο ποιοι είναι οι σκοποί, τι πρέπει να απασχολεί και να προβληματίζει τους πολιτιστικούς συλλόγους στα δύσμοιρα χωριά μας στα χρόνια του Καλλικράτη.
Σκοπός πρωταρχικός ενός πολιτιστικού συλλόγου σήμερα θα πρέπει να είναι η ανάσυρση, διάσωση, προστασία, προβολή και ανάδειξη του ιδιαίτερου τοπικού πολιτισμού, της παράδοσης που αποτελεί τα «αγκωνάρια» και τα «κονίσματα» του τόπου μας. Οι σύλλογοι είναι όργανα συλλογικά, εκλεγμένα με «καταστατικό λειτουργίας» από χωριανούς με διάθεση και υπευθυνότητα για προσφορά με ιδέες και όραμα για το χωριό. Κι είναι μεγάλη η ευθύνη και βαρύ το χρέος εκείνων που αναλαμβάνουν από ευαισθησία, από μεράκι, από σεβασμό στην παράδοση και τον πολιτισμό ενός τόπου, χωρίς κανενός είδους ιδιοτέλεια.
Και επειδή στη ζωή πρέπει να είναι κανείς ωφέλιμος όταν ασχολείται με τα κοινά, εύλογο έρχεται το ερώτημα, τι, έκανες για τον τόπο σου, τον ωφέλησες, τον εκμεταλλεύτηκες, αδιαφόρησες, άφησες το στίγμα σου στο πέρασμά σου; Θέλεις να προσφέρεις από αγάπη ή για να καρπωθείς, ερωτήματα που πρέπει να βάζουν σαν αυτοκριτική τους όλοι βολεμένοι, ή οραματιστές.
Και χρειάζεται ιδιαίτερη φροντίδα, προσοχή ετοιμότητα στα χρόνια της «ανάπτυξης» του Ζαγοριού να κρατηθεί αλώβητο τοσούτο φυσικό όσο και το δομημένο περιβάλλον, όπως το παραλάβαμε από τους προγόνους μας κι όπως θα πρέπει να το αφήσουμε κληρονομιά αξετίμητη στα παιδιά μας αγρυπνώντας, επισημαίνοντας, αποκαθιστώντας ότι το αλλοιώνει.
Για να πετύχουν στο έργο τους αυτό χρειάζεται να γνωρίσουν καλλίτερα τον τόπο μας και τον πολιτισμό μας. Χωρίς αυτή τη βαθειά γνώση, καμιά σκέψη κανένας οραματισμός και σχεδιασμός δεν μπορεί να μας ξεχωρίσει από τη μάζα. Κι επειδή η λέξη παράδοση πολλές φορές έχει κακοποιηθεί είναι ανάγκη σ' αυτή να σκύψουν οι πολιτιστικοί σύλλογοι. Τίποτε το ξενόφερτο δεν έχει θέση στον τόπο μας. Κι είναι σε λάθος δρόμο οι σύλλογοι που υιοθετούν ή αντιγράφουν ξένα πρότυπα.
Βέβαια ένας πολιτιστικός σύλλογος δεν είναι δημόσια υπηρεσία. Ο ρόλος τους είναι συμβουλευτικός, μια φωνή, ένα ξυπνητήρι για αλλαγή πορείας σ' ένα μονοπάτι ελκυστικό και πρωτότυπο όσο κι απαιτητικό. Μια καλή συνεργασία με τις μονοπρόσωπες κοινότητες (και όλα τα τρωτά τους) θα ωφελούσε σίγουρα πολύ, θα ήταν ο συμπληρωματικός πόλος που όσο είναι δυνατόν θα μπορεί να αντιδράσει στην αδιαφορία ή αδράνεια της κοινοτικής ή δημοτικής αρχής καθηλωμένης στην απλή και τυποποιημένη διαχείριση της εξουσίας. Δεν υποκαθιστά το έργο τους χωρίς να σύρεται στο άρμα τους, συνεργαζόμενος ή διαφωνώντας όταν χρειασθεί.
Ένας πολιτιστικός σύλλογος αγκαλιάζει όλους τους χωριανούς, δεν αποκλείει, δεν περιθωριοποιεί, δεν προσωποποιεί, δεν δημιουργεί φατρίες πολιτικές, είναι ανοιχτός σε ιδέες και προτάσεις, σέβεται και αξιοποιεί τις γνώσεις του άλλου, φροντίζει για την άμβλυνση των σχέσεων των χωριανών, συνεργάζεται με όλους. Υπολογίζει και εκμεταλλεύεται την πείρα των μεγαλυτέρων τους οποίους θεωρεί πηγή του τοπικού πολιτισμού.
Φροντίζει να είναι αντικειμενικός σε θέματα που αφορούν το χωριό, φροντίζοντας να μην χαρίζεται. Έχει επαφή με τους απόδημους καταρτίζοντας ένα αρχείο και φροντίζοντας να κρατήσουν το δεσμό με τον τόπο τους. Ενδιαφέρεται και φροντίζει τους ανήμπορους τους μοναχικούς που περισσεύουν στα χωριά μας. Επίσης πρέπει να παίρνει θέση στις προσπάθειες αλλοίωσης της αρχιτεκτονικής του τόπου.
Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται στα θέματα των εκδηλώσεών τους. Από την παράδοση και μόνο πρέπει να αντλούν και με αγάπη να σκύψουν. Μεγάλες Ζαγορίσιες μορφές καρτερούν λησμονημένες να ξαναπάρουν μια θέση. Μοναδικά έθιμα, παραμύθια, χοροί, τραγούδια να ξανακουστούν. Νοικοκυριά, εργόχειρα, μαγειρική δεν βλέπουν την ώρα να ζωντανέψουν έτσι σαν μνημόσυνο σ' εκείνες τις αγιασμένες γυναίκες. Βότανα και γιατροσόφια, παροιμίες, ευχές, νανουρίσματα, μοιρολόγια η σοφία ενός τόπου δεν πρέπει να ξεχαστεί. Κι ύστερα τα μνημεία μας γεφύρια, σχολεία, εκκλησίες, μοναστήρια να προβάλουμε. Κτίρια ρημαγμένα θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν, να στεγάσουν συλλογές από παλιές φωτογραφίες σπιτιών, δασκάλων, ιερέων, ιστορικές στιγμές ιδιαίτερες, αρχιτεκτονικά έργα που δεν υπάρχουν, πινακίδες και δυο λόγια ενημερωτικά, διάνοιξη μονοπατιών, περιληπτικά φυλλάδια θα διευκόλυναν τους επισκέπτες. Κι ακόμα παρουσιάσεις βιβλίων και έργων χωριανών, βραβεύσεις και διακρίσεις για αξιόλογα έργα τους, δεντροφυτεύσεις.
Ποιος είπε ότι έχουμε ανάγκη από λαϊκές ή λαϊκίστικες βραδιές στον τόπο μας, φτηνές και συνηθισμένες. Καταντήσαμε έτσι τον τόπο μας σκηνικό, κάδρο για εκδηλώσεις ξένες, διάφορες, «συνδιοργανώσεις» τις βαφτίσαμε που φιλοξενούμε μεν αναδεικνύοντας ξένα δημιουργήματα, αλλά εμείς δικά μας δεν παράγουμε και δεν προβάλουμε.
Άφησα τελευταία τα πανηγύρια, τις γιορτές, τα γλέντια, τα ζιαφέτια, που ανταμώνουν τους ανθρώπους και θα πρέπει να κρατηθούν αλώβητα όπως παλιά. Όμως οι χοροί και τα βιολιά δεν πρέπει σε καμιά περίπτωση να είναι μονόδρομος. Να σπάζουν τη μονοτονία, κι όχι να καλύπτουν τα πολιτιστικά μας κενά ούτε να καταντούν με τη συχνότητά τους «τρεις λαλούν και δυο χορεύουν».
Για να λειτουργήσει σωστά και υπεύθυνα ένα σύλλογος χρειάζεται και είναι επιβεβλημένη η ετήσια γενική συνέλευση, σύμφωνα με το καταστατικό γιατί ο σύλλογος δεν είναι μια «παρέα» που μπορεί να λειτουργεί περιστασιακά και απρογραμμάτιστα. Απαραίτητα λοιπόν το αντάμωμα των χωριανών στο μεσοχώρι, το καλοκαίρι, εκεί γύρω της Παναγίας που γυρίζουν κι οι ξενιτεμένοι.
Θα μπορούσε να αναφέρει κανείς παραδείγματα συλλόγων των χωριών μας που η καλοκαιρινή συνέλευση είναι μιας πρώτης τάξεως ευκαιρία να ακουστούν πως πήγε η χρονιά, ποιες οι δραστηριότητές τους, για ποιο σκοπό πήγαν τα κέρδη του πανηγυριού, (καλντερίμια, γήπεδο, παρουσιάσεις, γιορτές) τα έσοδα, τα έξοδα. Θα ακούγονταν ύστερα προτάσεις, συζήτηση πολιτισμένη, προγραμματισμός, σχεδιασμός και αποφάσεις, ένα πρόγραμμα για την επόμενη χρονιά. Και καταντά σε μερικά «τυχερά» χωριά» η συνέλευση αυτή, μια μέρα γιορτινή, που μπορεί να μη λείπει το λουκούμι, το τσίπουρο και το σουβλάκι. Έτσι θα σεβαστούμε τον τόπο μας για να μας σεβαστούν κι οι άλλοι.

***
Περισσότερο παρά ποτέ τώρα θα πρέπει να αναλογιστούν τις ευθύνες τους όσοι ασχολούνται με τον πολιτισμό. Ας αναμετρήσουν τις δυνάμεις τους κι ας συνεχίσουν ή όχι. Ο Καλλικράτης με τις ασκήσεις επί χάρτου απέτυχε. Ας μην συμπαρασύρει και τα χωριά μας. Μπορεί νάρθει αργότερα ο... Φειδίας να διορθώσει τις ατέλειες. Τις κοινωνίες μας όμως τις μικρές και τις ανθρώπινες μόνοι μας πρέπει να τις σώσουμε.
Να το έργο των πολιτιστικών συλλόγων κι όσων φορτωμένοι με τα χρόνια μπορούν να σταθούν σύμβουλοι πολύτιμοι με την γνώση και την πείρα που κουβαλούν αν αξιοποιηθούν και δεν παραμερισθούν. Ίσως η κρίση να μας ξανακάνει χωριανούς με την πλατιά έννοια της λέξης της αγάπης, της προσφοράς χωρίς ιδιοτέλεια, για τον τόπο μας, σαν τις παλιές εκείνες αδελφότητες των ξενιτεμένων μας.

ΕΛΕΝΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΟΥ-ΔΟΥΒΛΗ