Τα Λιθαρίτσια ή η Λιθαρίτζα

• Η πίσω πλευρά του κτηρίου της VIII Μεραρχίας, ο ευρύχωρη αυτή έκταση, από τις αρχές του 14ου αιώνα αποτελούσε συνοικία της πόλεως με την ονομασία “Λιθαρίτζα, η”, η οποία τους επόμενους αιώνες οι Γιαννιώτες την ονόμαζαν “Λιθαρίτσια, τα”, όπως και σήμερα. Ο Αναστ. Παπασταύρος μας ετυμολογεί το τοπωνύμιο: Από τα πολλά λιθάρια που υπήρχαν στο λόφο της περιοχής αυτής (και σκόπελος), ή από την ονομασία του βυζαντινού στρατηγού Ιωάννη Λιθαρίτζη, ο οποίος έζησε στην πόλη μας το 13ο αιώνα για αρκετό χρονικό διάστημα.
Η έκταση αυτή είναι υπερυψωμένη από την έκταση του επιπέδου της λίμνης. Για το λόγο αυτό ανήκε στην περιοχή της Επάνω πόλης, σε αντίθεση με την έκταση του επιπέδου της λίμνης που ανήκε στην περιοχή της Κάτω πόλης.
Την προ της κατάκτησης εποχή σ’ αυτή την περιοχή έκτισαν τα σπίτια τους οι προύχοντες της πόλεως, μεταξύ των οποίων και η οικογένεια Μαρούτση. Στη συνοικία αυτή υπήρχε και ρολόι, δωρεά της οικογένειας αυτής.
Το 1670 που επισκέφθηκε τα Γιάννινα ο Τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή. Στις εντυπώσεις του, που έχει καταγράψει από την περιήγηση στην πόλη, μας ονοματίζει τη συνοικία αυτή, η οποία έφερε και την ονομασία “μαχαλάς του Ρολογιού” για την οποία γράφει σχετικά: «Ο μαχαλάς Λιθαρίτσια –ο μαχαλάς αυτός μια και βρίσκεται στο κέντρο της πόλεως, έχει εκεί ένα ρολόι, γι αυτό τον λένε μαχαλά του Ρολογιού (Sa’atmahallesi)–είναι ένα ακριβέστατο και αξιοθαύμαστο ρολόι».
Η συνοικία αυτή με το τοπωνύμιό της Λιθαρίτζα, εντασσόταν στο ιστό της πόλεως από το 17ο αιώνα. Έτσι ο ιερομόναχος Παΐσιος ο Μικρός, που παρατηρούσε την πόλη των Ιωαννίνων από το μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου (Βησσαρίωνος) στους Λιγκιάδες ιχνογράφησε την πόλη μας το 1690 με το εξής στιχούργημα:
«Έχουσι σχήμα αετού…..[ενν. η πόλη των Ιωαννίνων]
Το Κάστρον είναι η κεφαλή, ουρά είναι η Λούτζα,
Οι μαχαλάδες το κορμί ομού και Λιθαρίτζα,
Σαράγι και Καλούτζασμη η άκραις των πτερύγων».
Παρατηρούμε ότι ο Παΐσιος στο στιχούργημά του αυτό μας ιχνογραφεί την πόλη να έχει σχήμα δικέφαλου αετού. Και μαζί μας καταγράφει και την ονομασία πέντε συνοικιών από το σύνολο των είκοσι και συνοικιών της πόλεως.
Ο Αλή πασάς το 1807 έδιωξε τους χριστιανούς κατοίκους από την περιοχή αυτή και ανήγειρε οχυρότατο πύργο που ονομάστηκε Κούλια (δηλ. πύργος) και αποτελούσε τον προμαχώνα του κάστρου.
Για το θέμα αυτό ο Ιω. Λαμπρίδης μας πληροφορεί: «…ο Αλής έκτισεν επί του λόφου “Λιθαρίτσια”, ένθα νυν ο στρατών φρούριον προς υπεράσπισιν της πόλεως καθ’ οίας δήποτε εχθρικής προσβολής, απέχον της ακροπόλεως [Ιτς Καλέ] 550 μέτρων, έχον δε και υπόγεια καλυπτόμενα υπό στερροτάτης και θολωτής οροφής. …Ώπλισε δε τας επάλξεις του φρουρίου τούτου διά πυροβόλων».
Στην οριζόντια αυτή έκταση και στην προς νότο παρακείμενη κατωφέρεια ο Αλής έχτισε μετά το 1807 καινούργια σεράγια. Στο κέντρο κυριαρχούσε το πολυτελές σεράι του στο οποίο διέμενε παράλληλα με τη μόνιμη κατοικία του στο σεράι μέσα στο Ιτς Καλέ, στο κάστρο. Επικοινωνούσε μεταξύ των δύο αυτών ακροπόλεων με ειδική κλίμακα, που είχε κατασκευάσει από την ανατολική πλευρά. Είχε οχυρώσει δε την τοποθεσία αυτή ως ισχυρό προμαχώνα με 250 κανόνια.
Στην υπόλοιπη περιοχή τους είχε ανεγείρει τα σεράγια των δύο παιδιών του. Στην προς δυσμάς περιοχή του πρωτότοκου Μουχτάρ, όπου σήμερα το κτήριο περίπου της VIII Μεραρχίας. Και στην προς νότο πλευρά του δευτερότοκου Βελή, όπου περίπου σήμερα το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου. Κατάλοιπα του Βελή στο χώρο αυτό υπάρχουν α) το Βεληγιέ τζαμί, και β) ο Μεντρεσές του Βελή.
Και συνεχίζει την περιγραφή του ο Ιω. Λαμπρίδης: «Επί δε της κορυφής του φρουρίου τούτου ο Αλής μετά το 1805 ανήγειρε κατά την τέχνην, το σχήμα και την εσωτερικήν διακόσμησιν το άριστον μέγαρον και θαυμαστότερον ίσως των εν Βοσπόρω κατά τον Ληκ Σουλτανικών ένεκα της περί αυτό σκηνογραφικής καλλονής. Η λεπτή και σινική αρχιτεκτονική αυτού αντιπαραβαλλομένη προς την απλήν και στερροτάτην βάσιν του παρείχον ωραιότατον και αντίθετον σύμπλεγμα. Παρά το μέγαρον δε τούτο έκτισε και δύο έτερα χάριν των δύο υιών του, το μεν επί της δυτικής πλευράς του φρουρίου επί τινος υψώματος του αυτού σχεδόν ύψους χάριν του Μουχτάρ, το δε προς Μ. εις μέρος χαμηλότερον χάριν του Βελή, αγοράσας την αυτόθι οικίαν των Μαρουτσών και μέρος της οικίας Πανοπούλου, αρπάσας δ’ άλλα τε και τινα κελλία εκ της περιοχής του Αγ. Στεφάνου. Αμφότερα δε τα τελευταία ταύτα παλάτια έκειντο εις το άκρον του μεγάλου οθωμανικού κοιμητηρίου προς την μεσημβρινήν πλευράν της πόλεως και ου μακράν των ακτών της λίμνης. Και του μεν μεγάρου του Βελή η εσωτερική διακόσμησις, ως και η εξωτερική, ην ευρωπαϊκή, η δε του μεγάρου του Μουχτάρ, ως σημειοί ο Ληκ, Τουρκική. Διότι εις διαφόρους θαλάμους και αιθούσας καθώς και έξωθεν υπήρχον τοιχογραφίαι, φρικαλεότητας απεικονίζουσαι, οίον Ελλήνων αρματωλών καρατομάς και έτεραι παριστώσαι τα διάφορα στάδια του βίου του Μουχτάρ».
Λεπτομερέστατη η περιγραφή του Ιω. Λαμπρίδη για τα σεράγια του Αλή στα Λιθαρίτσια. Δεν πρέπει όμως να μας διαφεύγει ότι τα σεράγια καταστράφηκαν το 1820, ενώ ο Λαμπρίδης μάς τα περιγράφει το 1887, δηλ. ύστερα από 65 χρόνια περίπου. Θέλω να πιστεύω από περιγραφές άλλων, που είχαν φαίνεται προσωπικές εντυπώσεις, και όπως ο ίδιος σημειώνει από σημειώσεις του Άγγλου περιηγητή Ληκ, που είχε επισκεφθεί τα σεράγια αυτά.
Μέχρι σήμερα δεν έχει εξακριβωθεί η ακριβής τοποθεσία που είχε ανεγερθεί η Κούλια, θέμα το οποίο πολύ ορθά επισημαίνει ο Αναστ. Παπασταύρος στο Λεύκωμά του, εάν δηλ. είχε ανεγερθεί επάνω στην ακρόπολη των Λιθαριτσιών ή σε ενδιάμεση τοποθεσία μεταξύ του Ιτς-Καλέ και των Λιθαριτσιών.
Παρά ταύτα ο Βασ. Πυρσινέλλας μας δίνει άλλη ενημέρωση για τη θέση της Κούλιας: «Το έτερον Φρούριόν του ο Αλή πασάς είχεν εκεί όπου ηγέρθη κατόπιν ο στρατών, εξ αυτού δε σώζονται μόνον αι βάσεις του πύργου μετά των υπογείων του, ουδέν δε εκ των οικοδομημάτων, τα οποία είχε κτίσει διά διαφόρους σκοπούς, διεσώθη, ούτε και καμμίαν μεταβολήν επέφερεν ούτος εις την πόλιν». Δηλ. η βάση της Κούλιας (του πύργου) ήταν εκεί όπου σήμερα τα υπόγεια του σύγχρονου κέντρου Λιθαρίτσια.
Τα σεράγια αυτά καταστράφηκαν από την πυρκαγιά που προξένησαν οι πιστοί του Αλή την περίοδο της πολιορκίας του από τα στρατεύματα του σουλτάνου το 1820. Ο μεγάλος δάσκαλος Αθαν. Ψαλίδας μας περιγράφει την καταστροφή αυτή της πόλεως μαζί με τα σεράγια του: «Στις 25 Αυγούστου [ενν. του 1820] έβαλαν οι Γκέγκηδες φωτιά …..και εις άλλες μεριές του παζαριού και εκάηκαν και τα παλάτια του Βελή πασά και του Μουχτάρ πασά και τα σαράγια στα Λιθαρίτζια,….». Και σημειώνει (σελ. 20) ότι στη συνοικία αυτή κατοικούσαν ανάμικτοι Οθωμανοί και χριστιανοί με πλειοψηφία των πρώτων.
Η περιοχή των Λιθαριτσιών περιήλθε στην κυριότητα του δραστήριου προέδρου της Ε.Η.Μ Κων. Φρόντζου. Καθάρισε τα υπόγειά του και τη γύρω περιοχή από τα μπάζα, ανακαίνισε το υπόλοιπο του φρουρίου και πρόσθεσε κι ένα όροφο. Σήμερα το εσωτερικό του κτηρίου εκμισθώνεται από την Εταιρεία και χρησιμοποιείται ως κέντρο αναψυχής των κατοίκων της πόλεως.