Το Πάσχα στη ζωή του Ελληνικού λαού...

-Γράφει ο ΜΙΧΑΗΛ Γ. ΤΡΙΤΟΣ, Καθηγητής Α.Π.Θ.

 Για τον Ελληνισμό η γιορτή της Αναστάσεως του Χριστού δεν είναι μια τυπική γιορτή που τη συντηρεί και τη μεταφέρει η παράδοση μέσα στους αιώνες. Είναι η κατ’ εξοχήν γιορτή που ανταποκρίνεται στο βαθύτερο ψυχισμό του. Η θερμή και φωτεινή πηγή της βιοθεωρίας του και της δοξασίας που έχει για τη ζωή και τον κόσμο ολόκληρο.
Η μεγάλη αυτή γιορτή της Χριστιανοσύνης ήταν πάντα η μεγάλη γιορτή του Ελληνισμού. Στις δύσκολες ώρες της δοκιμασίας του το Έθνος μας έβλεπε στη γιορτή της Αναστάσεως του Χριστού την πεποίθηση για την αναγέννηση και την άνοδό του στο φως. Στα σκληρά χρόνια της Τουρκοκρατίας η ευχή ήταν «Χριστός Ανέστη» και η «Ελλάς Ανέστη». Ο Ελληνισμός συνταύτισε το Πάσχα με την ελπίδα, την επιβίωση, την ελευθερία, τη χαρά της ζωής. Ιδιαίτερα ο νέος Ελληνισμός διαμορφώθηκε με άξονα την ιδέα της αναστάσεως του Γένους.
Στην Ελλάδα το Πάσχα ονομάζεται «Λαμπρή» ή «Λαμπρά», «Πασχαλιά» ή «Μεγάλη Πασχαλιά» ή «Καλός λόγος». Στο μεγαλειώδες και ειδυλλιακό Ελληνικό Πάσχα συμβάλλουν και οι ανοιξιάτικες κλιματολογικές συνθήκες, αφού το Πάσχα συμπίπτει με την άνοιξη κατά την οποία η φύση ανασταίνεται στην καινούργια της ζωή.
Ξεχωριστή σημασία για τον Έλληνα έχει η πανηγυρική και μυσταγωγική νυχτερινή ακολουθία της Αναστάσεως. Οι χαρούμενες αναστάσιμες λαμπάδες σε συνδυασμό με το γενικότερο γιορταστικό κλίμα δίνουν έναν ξεχωριστό γιορταστικό τόνο, από τον οποίο εμπνεύστηκαν οι μεγάλοι ποιητές και λογοτέχνες. Οι θόρυβοι χαράς που γίνονται όταν ψέλνεται το «Χριστός Ανέστη» (κρότοι, πυροβολισμοί, σπάσιμο αγγείων) έχουν πολλές εξηγήσεις. Όπως παρατηρεί ο καθηγητής της Λαογραφίας Δημήτριος Λουκάτος «πρώτον συμβολίζουν τη χαρά για τη νίκη και το θρίαμβο της ζωής πάνω στο θάνατο. Δεύτερον, σύμφωνα με τη λαϊκή αντίληψη, όλοι οι εχθροί του Χριστού και όλα τα κακά πνεύματα που φθονούν την Ανάσταση, χρειάζονται διώξιμο και κυνηγητό και τρίτον υπάρχει ο εθνικός λόγος της μακρόχρονης ελπίδας και χαράς των σκλαβωμένων χριστιανών για την “ανάσταση” του έθνους».
Ένα άλλο χαρακτηριστικό στοιχείο της μεγάλης αυτής ημέρας είναι το αναστάσιμο φως. Η μεταφορά του στο σπίτι μετά τη νυχτερινή θεία λειτουργία σημαίνει τη μετάδοση της ευλογίας της Αναστάσεως. Με το αναστάσιμο φως οι Έλληνες σταυρώνουν το ανώφλι της πόρτας, ανάβουν το καντήλι και στη συνέχεια το μεταφέρουν στους στάβλους και τα ζώα για να ευλογηθούν και εκείνα από το φως της αναστάσεως. Πρέπει να σημειωθεί ότι το αναστάσιμο φως παραμένει άσβεστο μέχρι την ημέρα της Αναλήψεως. Τα «λαμπροκέρια» του Πάσχα χρησιμοποιούνται από το λαό μας ως φυλακτά για το βάσκαμα, το χαλάζι, τους κεραυνούς, τις τρικυμίες και γενικά για την αποτροπή όλων των κακών.
Εθνική συνήθεια, που χρονολογείται από τα βυζαντινά χρόνια, είναι το πασχαλινό αρνί που ψήνεται στη σούβλα. Στο έθιμο αυτό βλέπει κανείς, πέρα από το σχετικό ιουδαϊκό έθιμο, την εφαρμογή σχετικού χωρίου του Αποστόλου Παύλου: «Και γαρ το Πάσχα ημών υπέρ ημών ετύθη Χριστός» (Α’ Κορ. ε’, 7).
Άλλο έθιμο του Πάσχα είναι τα κόκκινα αυγά. Πρόκειται για μια ωραία παράδοση που συμβολίζει τη νίκη της ζωής πάνω στο θάνατο. Με το τσούγκρισμα των αυγών υποδηλώνεται η έγερση του Χριστού, της αληθινής ζωής, από το θάνατο. Ακόμη και ο φλοιός από τα κόκκινα αυγά χρησιμοποιείται στην ύπαιθρο για τη γονιμότητα των αγρών.
Με ξεχωριστή λαμπρότητα και πάντα μέσα στα πατροπαράδοτα ελληνικά ήθη και έθιμα τελείται το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα η «δεύτερη ανάσταση» ή ο εσπερινός της αγάπης. Ονομάζεται «αγάπη», γιατί οι Χριστιανοί συγχωρούν ο ένας τον άλλο και ανταλλάσσουν τον ασπασμό της αγάπης κατά το «συγχωρήσωμεν πάντα τη Αναστάσει». Επίσης, στη διάρκεια του ίδιου εσπερινού γίνεται και η ανταλλαγή των στασιδιών. Σε άλλα μέρη οι Χριστιανοί κάθονται σε κοινά τραπέζια, κατά το πρότυπο των πρωτοχριστιανικών αγαπών.
Συνοδευτικά έθιμα του εσπερινού της αγάπης είναι η λιτανεία της αναστάσεως και ο χορός. Η λιτανεία γίνεται πριν ή μετά το τέλος του εσπερινού. Προηγούνται το λάβαρο με την εικόνα της Αναστάσεως και η Ελληνική σημαία, για τα οποία χρειάζεται να πλειοδοτήσει κανείς σε χρηματική προσφορά προκειμένου να τα πάρει στα χέρια του.
Ο μεγαλόπρεπος και επιβλητικός χορός του Πάσχα γίνεται μπροστά ή γύρω από την Εκκλησία με τραγούδια προσαρμοσμένα στην ιερότητα της ημέρας, με βήματα αργά και σοβαρά, με την τοπική στολή, με τάξη και κοινωνική ιεραρχικότητα και με τη συμμετοχή συχνότατα του παπά.
Η γιορτή του Πάσχα κλείνει συνήθως τις βραδινές ώρες με το κάψιμο του Ιούδα, ενός αχυρένιου ομοιώματος του προδότη μαθητή, που καίγεται στο μέσον μιας μεγάλης φωτιάς, που την ανάβουν τα παιδιά.
Πρέπει να σημειωθεί πως στη χαρά της Αναστάσεως μετέχει και η φύση. Μερικά από τα φυτά που ανθούν αυτή την περίοδο ονομάζονται Πασχαλιές. Αλλά και στην κοινωνική ζωή των Ελλήνων η γιορτή του Πάσχα άσκησε βαθύτατη επίδραση. Επί σαράντα ολόκληρες ημέρες αντικαθίσταται κάθε άλλος κοινωνικός χαιρετισμός με το «Χριστός Ανέστη – Αληθώς ανέστη». Επίσης στις λαϊκές μάζες κυριαρχεί η δοξασία για την έξοδο των ψυχών από τον Άδη στο χρονικό διάστημα από την Ανάσταση μέχρι την Πεντηκοστή.
Γενικά η Ανάσταση του Χριστού άσκησε βαθύτατη επίδραση στην εθνική και κοινωνική ζωή του Ελληνικού λαού και διαμόρφωσε τις ιστορικές του τύχες, τα οράματα και τους προσανατολισμούς του.
Έκφραση αυτής της επιδράσεως είναι η προσευχή, αλλά και βεβαίωση για το μέλλον του λαού και του τόπου, όπως τη θέλει ο Κωστής Παλαμάς στη «Λαμπρή» του:
«Δράμα και θάμα τ’ Απριλιού, γιορτή και του Κυρίου
Λαμπρή, μυστικό ρόδο που οι σκληροί γεννούν του μαρτυρίου
σταυροί, …πρόσταξε του όκνου οι δαίμονες να πέσουν και του μίσους
Λαμπρή, Στήσε μας της θυσίας βωμούς και της αγάπης Κροίσους,
Λαμπρή, από λατρείες παλιές και νέες άναψεν υμέναιον ένα
Λαμπρή, για μιαν απίστευτη στο θάμα των Ελλήνων γέννα».