Η Παναγία στο Νησί και  ο Γκέκας στην Πλατεία!

1813, Μονή Αγίου Παντελεήμονος στο Νησί, ιδιόχειρο σημείωμα του Ηγουμένου Ανανία, στα περιθώρια του Μηναίου Οκτωβρίου: «Σεπτέμβριος 23 ημέρα κηρηακή ηρθαν δήο Τουρκη στο μοναστηρι στα κενουργια εκαθισαν να γλεντισουν ο ενας ητον γκεκας κε ο αλος αρβανητης κε εμεθισαν από το ρακη κε εμαλοσαν κε τελος παντων εβγαλε ο αρβανιτης το γαταγανι κε εσφαξε τον γκεκαν εις τον λεμον κι απεθανε κι ετραβισαμεν φοβον αρκετα και η καλογερη κε η νησιοτες κε τον επηρε στα Ιωαννινα ο βαλης κε τον εθαψαν εις το μετζητη λεγομενον ναματζακ κε εγραψα δηα ενθημισιν ευχεσθε και μη καταραστε αδελφη δια τον κυριον». 
Σε πεντε έξη αράδες, συμπυκνωμένη όλη η πρόσφατη Ιστορία μας. 
1813, Ιωάννινα με Αλή Πασιά, δυό Τούρκοι, δηλαδή μουσουλμάνοι, γιατί Τούρκοι εθνικά δεν είναι, καθώς ο ένας είναι Γκέκας, δηλαδή Αλβανός από το Βορρά και ο άλλος Αρβανίτης, δηλαδή τρέχα γύρευε, πάντως σίγουρα από το Νότο της Αλβανίας, Τόσκης (;), Λιάπης (;), εξισλαμισθείς πρώην ορθόδοξος και συνάμα αλβανόφωνος. Δεν ενδιαφέρει η καταγωγή του Αρβανίτη ή του Γκέκα τον Ηγούμενο που καταγράφει το περιστατικό. Σημασία έχει πως είναι Τούρκοι, δηλαδή μουσουλμάνοι. Τελεία και παύλα. Μπήκαν λέει στο μοναστήρι, στα «κενούργια», προφανώς σε νεόδμητη πτέρυγα μετά την αποκατάσταση των ζημιών που είχαν προκληθεί στο μοναστήρι τρία χρόνια πριν, όπως μας πληροφορεί ο ίδιος Ηγούμενος σε άλλο ιδιόχειρο σημείωμά του, στο τελευταίο φύλλο του Μηναίου Ιουνίου της μονής: «1810. γεναρ.20 εξεκόπη ένα μάρμαρο από πάνω στο πηγάδι και εκρέμησε και εχαλασε τα κεληά και την εκκλησια και τα σηκωσαν τα κεληα στον αρθηκα καθως φενονται ος τα σημερα και μου επερασαν εξοδα 1500 γροσια. Τα εγραψα εγω ο Ανανιας ηγουμενος ευχεσθε και μη καταρασθε αδελφοι δια τον κυριον».
Σε αυτά τα «κενουργια» λοιπόν, οι δυο «φιλοξενούμενοι» στη Μονή, Γκέκας και Αρβανίτης, ήπιανε ρακή όσο τραβούσε η ψυχούλα τους. Και πίνοντας μεθύσανε. Και αφού μεθύσανε μαλώσανε. Και αφού μαλώσανε, βγάζει ο Αρβανίτης το γιαταγάνι και σφάζει τον Γκέκα. Τόσο απλά. Αλλά οι καλογέροι και οι νησιώτες φοβήθηκαν. Δηλαδή, οι Τούρκοι σφάχτηκαν μεταξύ τους, οι ραγιάδες φοβήθηκαν. Να ταν στην υπηρεσία του Αλή και φοβήθηκαν μην τυχόν τους ζητήσουν τα ρέστα; Φοβήθηκαν πιθανούς συγγενείς του Γκέκα που θα μπορούσαν να θεωρήσουν τους μοναχούς και τους νησιώτες συνυπεύθυνους του χαμού του; Όπως και νάχει, ο φόβος της αυθαιρεσίας από μεριάς των Τούρκων είναι διάχυτος στο κείμενο της μαρτυρίας. Τελικά, το σώμα του Γκέκα το παραλαμβάνει ο βαλής. Εάν ο Ηγούμενος δεν συγχέει τίτλους, τότε λέγοντας πως το πήρε ο βαλής εννοεί πως το πήρε ο Αλή Πασιάς. Προφανώς όχι αυτοπροσώπως. Ο οποίος το θάβει στο «μετζήτη ναματζακ». Μετζήτι στα τουρκικά σημαίνει απλό χώρο προσευχής, χωρίς «μουναρέ», γεγονός που επιβεβαιώνεται από το ίδιο του το όνομα, ναμαζγκιάχ, δηλαδή τόπος προσευχής. Ο οποίος χώρος προσευχής ήταν από τους παλαιότερους μουσουλμανικούς τόπους προσευχής στα Γιάννενα και πέριξ του οποίου βρισκόταν μουσουλμανικό νεκροταφείο. Στα χρόνια του Ηγουμένου Ανανία δεν είναι πλέον μετζήτι, αλλά κανονικό τζαμί με «μουναρέ». Χρόνια αργότερα, μετά την απελευθέρωση, στον  προαύλιο  χώρο  του  τζαμιού  τελέστηκε  δοξολογία (22 Φεβρουαρίου 1913), από  τον Μουφτή Φουάτ, για  την απελευθέρωση  της πόλης  των Ιωαννίνων από τον Ελληνικό Στρατό! Το τζαμί κατεδαφίσθηκε το 1935 και στη θέση του σήμερα βρίσκεται το κτήριο της Περιφέρειας Ηπείρου. 
Κλαυθμό και οδυρμό έχει προκαλέσει εις τους πεπολιτισμένους θεματοφύλακες της πολυπολιτισμικής παράδοσης αυτής της πόλης, η κατεδάφιση του εν λόγω τζαμίου μετά του «μουναρέ», δείγμα κατ’ αυτούς, της  καταστροφικής μανίας του νεοελληνικού μας κρατιδίου, που αδυνατεί να σεβαστεί την «πολιτιστική μας κληρονομιά», η οποία στα Γιάννενα προφανώς και εξαντλείται στα 500 χρόνια της Τουρκοκρατίας.
Η απάντηση έχει καταγραφεί από το 1584 (σύμφωνα με άλλους το 1484), στο τελευταίο φύλλο Ψαλτηρίου της Μονής Αγίου Παντελεήμονος Νήσου:
  «1584 (1484;) ευρέθη η ικόνα της θεοτοκου ελεουσα εις το καστρο και μια καλογραια Παρθενία μοναχη όπου εκαθωταν εις το καμπαναριω του κάστρου Ιοπια μετα επιμεληας επάρθη από την μονην της Αγιας Παρασκευης όταν εκαμαν οι αγαρηνη την εκλησιαν ναματζαχη κε η ριθησα παρθενια εφοτισθη δια αποκαλυψεως να την αφιεροση εις το νησι εις την μονην του αγιου Νικολαου επονομαζομενου γκουματων» 
Το ανορθόγραφο σημείωμα, όπως και τα άλλα δύο που παρέθεσα πριν, δείγμα του επιπέδου της Παιδείας στην «πόλη των Γραμμάτων» επί Τουρκοκρατίας, μας υπενθυμίζει τη ζοφερή απαιδευσία του Γένους στους δύσκολους εκείνους καιρούς και άθελά μας αναρωτιόμαστε για την κατάσταση της παιδείας σε άλλες περιοχές, λιγότερο προνομιακές, της σκλαβωμένης Πατρίδας. Αλλά το θέμα μας δεν είναι αυτό. Το σημείωμα είναι συγκλονιστικό, για όποιον θέλει να αφουγκραστεί τη Γλώσσα της Παράδοσης. Η πληροφορία για την καταστροφή της Μονής Αγίας Παρασκευής από τους Τούρκους, που στο σημείωμα αναφέρονται ως «αγαρηνη», και η μετατροπή της στο μετζήτι ονόματι ναμαζγκιάχ, μας είναι γνωστή και από άλλες πηγές. Το συμβάν τοποθετείται χρονικά λίγα χρόνια μετά την κατάκτηση της πόλης, γύρω στο 1460. 
Το συγκλονιστικό της μαρτυρίας έγκειται στο γεγονός πως η εικόνα της Παναγίας της Ελεούσας διασώθηκε από την καταστροφή και χρόνια αργότερα, σύμφωνα με τη Γλώσσα της Παράδοσης, η μοναχή Παρθενία «εφοτισθη δια αποκαλυψεως να την αφιεροση εις το νησι εις την μονην του αγιου Νικολαου επονομαζομενου γκουματων». Στο οποίο Νησί, γνωστές οικογένειες της πόλης είχαν φτιάξει μοναστήρια πλήθος (αναλογικά με την έκταση της Νήσου) τα περισσότερα αφιερωμένα στον Άγιο Νικόλαο, άλλο μυστήριο αυτό, άσχετο με το θέμα μας. Ένα από αυτά, τα αφιερωμένα στον Αη Νικόλα Μοναστήρια, ήταν και αυτό που είχε θεμελιώσει, αποπερατώσει ή ανακαινίσει η οικογένεια των Γκουμάτων. Από εκεί και το προσωνύμιο της Μονής. 
Η οικογένεια των Γκουμάτων ή Γκιόνμα ή Γκιονμάτων είναι γνωστή στα Γιάννενα από τον 16ο αιώνα, καθώς μέλη αυτής αναφέρονται στους καταλόγους των Ηπειρωτών της παροικίας Βενετίας από το 1556. Πρώτος αναφέρεται ο Στάθης Γκιόνμας στα 1556, μετά ο Μιχάλης και ο Δημήτρης στα 1560, στα 1574 ο Θεοδόσης και ο Γεώργιος, στα 1580 ο Γερόλυμος. Τέλος, στα 1674, αναφέρεται ο Μάνο Γκιόνμας, ο οποίος χρόνια πριν, το 1576, διαθέτει 10356 δουκάτα για την ίδρυση στα Γιάννενα Ιεροσπουδαστηρίου. Με την ίδια πράξη αφήνει ένα σεβαστό ποσό και στο Μοναστήρι του Αη Νικόλα στο Νησί, που στο μεταξύ από Αη Νικόλας Γκουμάτων είχε μετονομασθεί σε Παναγία Ελεούσα, μιας και φιλοξενούσε πλέον την περιώνυμη εικόνα.
***
Μπορεί η Ιστορία να ακολουθεί λαβυρινθώδεις ατραπούς, λασπώδεις και γλιστερούς, σκοτεινούς και ζοφερούς, αλλά ενίοτε, αν θέλεις να πιάσεις το νήμα ξανά και να βγεις στο Φως, αποδεικνύεται ιδιαίτερα γαλαντόμα και διαφωτιστική και, μερικές φορές, μπορεί να αποδίδει και Δικαιοσύνη.