Ο Αθανάσιος Ψαλίδας και η Αικατερίνα Β’ της Ρωσίας

Ο Αθανάσιος Ψαλίδας, εξέχουσα μορφή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, καλύπτει με το έργο του, συγγραφικό, εκδοτικό, διδακτικό και πατριωτικό, μισόν σχεδόν αιώνα, πριν και μετά την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. 

Γεννήθηκε στα Γιάννενα, το 1767, και ήταν γόνος εμπορικής οικογένειας, η οποία επιδιδόταν σε εμπορικές ενασχολήσεις στη Ρωσία και τη Βλαχία. Δεν θα επιμείνουμε στα βιογραφικά και στην εν γένει δράση του, με χώρους αναφοράς τη Νίζνα, την Πολτάβα, τη Βιέννη, την Τεργέστη, τα Ιωάννινα, το Ζαγόρι, την Κέρκυρα και τη Λευκάδα, τόπος του τέλους του, το 1829. Θα επιμείνουμε μόνο σε δύο εκδομένα από τον ίδιον έργα, τα οποία εκδόθηκαν στη Βιέννη και στο Τυπογραφείο του ΒΑΟΥΜΑΫΣΤΕΡΟΥ, ήτοι:

• Αληθής Ευδαιμονία, ήτοι Βάσις πάσης Θρησκείας, Εν Βιέννη της Αουστρίας, 1791. 

• Αικατερίνα η Β΄, ήτοι Ιστορία σύντομος της εν τη οδοιπορία αυτής προς τους εν Νίζνη και Ταυρία Γραικούς υπ’ αυτής δειχθείσης Ευνοίας, Εν Βιέννη της Αουστρίας 1792. έτει. 

Ως προς το πρώτο εκδομένο έργο του, «Αληθής Ευδαιμονία…», σημειώνουμε ότι εικάζεται πως αποτελεί έκδοση της Διδακτορικής του Διατριβής, η οποία μάλιστα τυπώθηκε δίγλωσση: Στα ελληνικά και τα λατινικά. Είναι δε αφιερωμένη «ΤΗ ΚΡΑΤΑΙΟΤΆΤΗ, ΚΑΙ ΕΥΣΕΒΕΣΤΆΤΗ ΚΥΡΊΑ, ΚΥΡΊΑ, ΑΙΚΑΤΕΡΊΝΗ τη Β΄. ΙΜΠΕΡΑΤΟΡΊΣΣΗ, ΠΆΣΗΣ ΡΩΣΣΊΑΣ Κ.Τ.Λ. Κ.Τ.Λ. Κ.Τ.Λ.».

Η αφιέρωση αυτή συνοδεύεται από ένα μεστό κείμενο, το οποίο καλύπτει στην έκδοση του έργου οκτώ πυκνοτυπωμένες σελίδες. Το κείμενο αυτό αποτελεί μια πραγματεία ιστορικής αναφοράς για το ένδοξο παρελθόν της Ελλάδας κατά την αρχαιότητα, σε αντιδιαστολή με την τότε κατάσταση, κατά την οποία η Ελλάδα βρίσκεται κάτω από την οθωμανική κυριαρχία.  Δίδουμε χαρακτηριστικά σημεία της «Αφιέρωσης», εν είδη προσφώνησης, προς την Αικατερίνα Β΄, στα οποία και διαφαίνεται η πρόθεση του Αθανάσιου Ψαλίδα να παροτρύνει την Αυτοκράτειρα της Ρωσίας να συνεχίσει τον αγώνα της κατά των «Βαρβάρων» οθωμανών και να τους κατατροπώσει. Ήτοι:

• «…ου μόνον η Ευρώπη πάσα, αλλά και πάντες οι εν τη οικουμένη και νυν και μετά ταύτα των σων κατορθωμάτων θαυμάζουσι…».

• «πανταχού γαρ, …, νικών σάλπιγγες ηχούσι…».

• «Διό και σηκοί Μουσών, σηκοί Άρεώς τε και Αθηνάς, σηκοί Απόλλωνος και Διός εγείρονται…».

• «Ταις ΣΑΊΣ ουν ακτίσι και η Ελλάς η το πάλαι μεν ένδοξός τε και ευδαίμων διά την Αθηνάν και τον Άρην· νυν δε άδοξος και δυστυχής και επιβαρύνοντα ζυγόν, ψυχρά ούσα, θερμαίνεσθαι ήρξατο, και τας χείρας εκτείνειν…».

• «ΣΕ, φημί, Κραταιοτάτη! προσδοκά, επί ΣΕ ελπίζει…».

• «Ταύτης ουν της Ελλάδος καγώ έκγονος ων εις ΣΕ την αυτής εσομένην Μητέρα προσδραμείν έκρινα, και τούτους μου τους πρώτους καρπούς ως απαρχάς ΑΥΤΉ, προσκομίσαι τε και αναθείναι κατά το του Αετού, ως ο μύθος φησίν…».

• «Δέξαι τοίνυν ευμενώς, κραταιοτάτη Άνασσα, του της ενδόξου ποτέ, και ταις επιστήμαις κατηγλαϊσμένης Ελλάδος εκγόνου τους καρπούς ΣΟΊ προσκομιζομένους.».

«υποκλινέστατος ελάχιστος δούλος

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΠΕΤΡΟΥ ΨΑΛΙΔΑΣ».

Έναν χρόνο αργότερα, το 1792, ο Ψαλίδας εκδίδει επίσης στη Βιέννη, και με το ίδιο εγκωμιαστικό περιεχόμενο ως η πρότερη Αφιέρωση της Αληθούς Ευδαιμονίας…, ένα πόνημα, μικρού σχήματος, αποτελούμενο από τριανταμία πυκνοτυπωμένες σελίδες. Το πόνημα αυτό φέρει τον τίτλο, «Αικατερίνα η Β΄. ήτοι Ιστορία σύντομος της εν τη οδοιπορία αυτής προς τους εν Νίζνη και Ταυρία Γραικούς υπ’ αυτής δειχθείσης Ευνοίας». Πρόκειται για αναλυτική περιγραφή του οδοιπορικού της αυτοκράτειρας, την πολυθόρυβη κάθοδό της στην Κριμαία το 1787, και την υποδοχή την οποία δέχθηκε η ίδια από τους εκεί εγκατεστημένους Έλληνες. 

Η μελέτη όμως του όλου σώματος του έργου μας επιφυλάσσει την έκπληξη πως ουσιαστικά, ως προς το περιεχόμενό του, υπάρχουν δύο «θεματικές» ενότητες, χωρίς ενδιάμεσα να παρεμβάλλεται κάποιος άλλος τίτλος, ή υπότιτλος, ο οποίος και να κάνει τον διαχωρισμό ως προς το περιεχόμενό τους. Έτσι, μελετώντας το, μπορούμε να διακρίνουμε ότι οι μεν πρώτες τυπωμένες σελίδες, περίπου δέκα τον αριθμό, αφορούν την προσωπικότητα της Αικατερίνας της Β΄, οι δε ακόλουθες δεκαπέντε, αναφέρονται στο καθεαυτό οδοιπορικό της Αυτοκράτειρας «προς τους εν Νίζνη και Ταυρία Γραικούς [και της, σ.σ.] υπ’ αυτής δειχθείσης Ευνοίας». 

Ο Αθανάσιος Ψαλίδας είναι παρών στα γεγονότα, καταγράφει λεπτομερώς τις τελετές της υποδοχής, ενώ, παράλληλα, περνά στο έργο του αρκετά πολιτικά μηνύματα για τη δεινή κατάσταση που βρίσκεται η Ελλάδα κάτω από τον οθωμανικό ζυγό, στοχεύοντας, με τον τρόπο αυτό, να διαπεράσει στους Έλληνες τον «κρύφιο» της Αικατερίνας Β΄ σκοπό, για την «τάλαιναν και δυστυχή Ελλάδα». 

Βρισκόμαστε στην περίοδο κατά την οποία είχε κηρυχθεί ο Β΄ Ρωσοτουρκικός πόλεμος (1787-1792) και η άφιξη της Αικατερίνας Β΄ «εις τους εν Νίζνη και Ταυρία Γραικούς», γεμίζει ενθουσιασμό τους εκεί Έλληνες. Στο σημείο αυτό, κρίνουμε αναγκαίο και πρέπον να κάνουμε μια ιστορική αναφορά, προκειμένου να πλησιάσουμε τα δρώμενα της εποχής, και ειδικότερα να «ταξιδεύσουμε» στις παροικίες των ελλήνων, Νίζνα και Ταυρία, κατά το 1792. 

Είναι ιστορικά γνωστό ότι οι Έλληνες πάντοτε μετακινούνταν προς την ομόδοξη Ρωσία, αλλά, οργανωμένες παροικίες Ελλήνων εμπόρων θα συναντήσουμε τον 17ο αιώνα. Πρώτη παροικία είναι αυτή της Νίζνας στην οποία, με το αυτοκρατορικό χρυσόβουλο του 1657, προσδιορίζονται τα δικαιώματα των Ελλήνων πάροικων, τα οποία επίσης προστατεύονται και με το δεύτερο αυτοκρατορικό χρυσόβουλλο, του 1711. 

Το 1775 επιτρέπεται η εγκατάσταση στην περιοχή Ελλήνων προσφύγων, και αργότερα, το 1798, ακολουθεί επίσης εγκατάσταση Ελλήνων στην Κριμαία και την Αζοφική, ως ελεύθερες περιοχές εμπορίου. Στη Νίζνα και την Ταυρία εγκαθίστανται αρκετές ελληνικές οικογένειες, οι πλείονες των οποίων ασκούσαν το εμπορικό τους λειτούργημα. Πολλές δε από αυτές τις οικογένειες κατήγοντο από την πόλη των Ιωαννίνων, πατροπαράδοτο εμπορικό κέντρο, ήδη από τον 14ο αιώνα, σύμφωνα και με τα δύο χρυσόβουλα του βυζαντινού αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β΄ του Παλαιολόγου, το 1319 και το 1320, ο οποίος και έδιδε τα αντίστοιχα δικαιώματα στους Ιωαννίτες καστρινούς. 

Μεταξύ των εξ Ιωαννίνων εμπορικών σημαντικών οικογενειών, διακρίνουμε στη Ρωσία και ειδικότερα στη Νίζνα, τις οικογένειες των Ζωσιμά και Μελά. Και, για την περίπτωσή μας, εντοπίζουμε στη Νίζνα τον Μιχαήλ Ψαλίδα, αδελφό του Αθανασίου.  Ο Αθανάσιος Ψαλίδας, μετά από τις σπουδές του στις Σχολές των Ιωαννίνων, έρχεται στη Νίζνα, το 1785, προκειμένου να συνεχίσει το εμπορικό επάγγελμα της οικογένειάς του, ενώ παράλληλα σπουδάζει στο Σεμινάριο της Πολτάβας.  Είναι δε παρών στη Νίζνα, όταν η Αυτοκράτειρα της Ρωσίας πραγματοποιεί τη μεγάλη κάθοδό της στην Κριμαία το 1787, και, ο Ψαλίδας, ως αυτόπτης μάρτυρας, και με τη συνείδηση της αναγκαιότητας της συγγραφής, ως ιστορικού μνημείου, καταγράφει λεπτομερώς και εκδίδει στη συνέχεια στη Βιέννη το 1792, το πόνημά του για την κάθοδο αυτή.

Το παραπάνω έργο, πέραν των άλλων σημαντικών στοιχείων που διαθέτει, αποτελεί συνάμα, ως είδος γραφής, ένα «χρονικό» στο είδος του, και ένα άξιο λόγου κείμενο της ελληνικής Διασποράς.  Ως προς τα ιστορικά δε στοιχεία που τούτο διαθέτει, είναι μία συμβολή στην ύπαρξη της ελληνικής παροικίας της Νίζνας, και ευρύτερα στον παροικιακό ελληνισμό. 

Στην εσωτερική πρώτη νοηματικά ενότητα, γίνεται από τον συγγραφέα ένας ύμνος προς την αυτοκράτειρα Αικατερίνα τη Β΄, χρησιμοποιώντας ο ίδιος έναν ιστορικό λόγο, για την όλη πορεία της και τη διακυβέρνησή της, μέσα από έναν φιλοσοφικό στοχασμό. Για την ανάπτυξη δε του φιλοσοφικού αυτού στοχασμού, ο συγγραφέας επικαλείται την ευθύνη του ιστορικού, ως καταγραφέα διάφορων συμβάντων, προκειμένου αυτά να μείνουν ως ιστορική παρακαταθήκη. Και, ως προς το θέμα που θέλει να θίξει, δηλώνει ότι ο ίδιος υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας την εποχή του οδοιπορικού της Αικατερίνας της Β΄, «εις τους εν Νίζνη και Ταυρία Γκραικούς». 

Η υποδοχή της Αικατερίνας Β’ στην περιοχή αποτέλεσε ένα καλά οργανωμένο σχέδιο, το οποίο περιλάμβανε σκηνοθεσία, σκηνικό, ρόλους και σενάριο. Παρ’ όλο που αυτό θα μπορούσε να παραπέμπει σε ένα «θεατρικό» μοτίβο, οι εκδηλώσεις αυτές είχαν ένα υπόβαθρο αλήθειας, ως επιβεβαίωση των δεσμών που ήδη υπήρχαν. Σε αυτό συνηγορεί πως ακόμη και κάτω από τις περιγραφόμενες στο σύγγραμμα αντίξοες καιρικές συνθήκες που επικράτησαν κατά την υποδοχή, το όλο πρόγραμμα, με τη λεπτομέρειά του, έφτασε στο επιθυμητό αποτέλεσμα της όλης συγκρότησης.

Ήτοι: Τα ελληνικά προϊόντα, όπως το ψωμί και το αλάτι, που στρώθηκαν στο τραπέζι της υποδοχής, με ιδιαίτερο συμβολισμό φιλίας, ταπεινότητας και εκτίμησης. Τα πορτοκάλια και τα λεμόνια που τεχνηέντως τοποθετήθηκαν σε δέντρα, με τους δικούς τους αντίστοιχους συμβολισμούς και την ταυτότητα της προέλευσής τους. Οι εικαστικές παρεμβάσεις στο οπτικό μέρος, με την «αποθέωση» της ίδιας της αυτοκράτειρας. Το άγημα υποδοχής από οπλοφορούσες γυναίκες, σε άμεση απόδοση της ηρωικής γυναικείας φύσης. Η παρουσία των παιδιών για τον συμβολισμό της «μητέρας - αυτοκράτειρας». Και τέλος, οι ίδιοι οι λόγοι της υποδοχής, απευθυνόντουσαν στο ίδιο το πρόσωπο της Αικατερίνας με τρεις βασικές ιδιότητες: Ανώτατη Αρχή, Προστάτιδα - Ευεργέτιδα των Ελλήνων, και εν δυνάμει ελευθερώτρια του ελληνικού Γένους. 

Κατά πόσο όμως τα περιγραφόμενα δεν διαθέτουν υπερβολή; Αυτό είναι ένα ερώτημα κατά το οποίο, μία μελλοντική έρευνα των πηγών θα μπορούσε ίσως να μας δώσει κάποιες σχετικές απαντήσεις. Στην ουσία του, ο λόγος του Ψαλίδα μετακινείται ως προς τον χρωματισμό του. Από τον αποθεωτικό πρόλογο, μετατοπίζεται στην (ας μας επιτραπεί ο όρος) δημοσιογραφική παράθεση μιας ανταπόκρισης. Δεν παύει να υμνεί το πρόσωπο, αλλά παράλληλα μεταφέρει αυτολεξεί τεκμήρια, και αναλύει τη σημασία τους. 

Ποιό λοιπόν το όφελος μιας τέτοιας παρουσίασης των γεγονότων; Το όφελος είναι διπλό: Το επιφανειακό –του πράγματος, δεν είναι άλλο από την παράθεση μίας εξαιρετικά σημαντικής στιγμής για τους Έλληνες της περιοχής (και όχι μόνο), η οποία έχει ως πρωταγωνιστή της την υπέρτατη αρχή ενός έθνους. Το βαθύτερο όμως όφελος από τη συγγραφή αυτού του έργου, έχει τις βάσεις του σε μια «άτυπη» μορφή διπλωματίας. Αποδίδει τον ρόλο του σωτήρα, υποκινεί καταστάσεις και δημιουργεί γραπτά δεδομένα σχετικά με την πρόδρομη κατάσταση της Ελληνικής Επανάστασης. 

Έτσι, το σύγγραμμα αυτό προσθέτει μία ακόμη έντονη υπογράμμιση για την Αυτοκράτειρα Αικατερίνα τη Β’, στη λίστα των αρχών, προσώπων, κρατών, δυνάμεων που υποκινούνται για να εμπλακούν και να συνδράμουν στην απελευθέρωση των ελλήνων από την οθωμανική κυριαρχία.

* Η Ελένη Κουρμαντζή είναι Επισκέπτρια Καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο «Αγ. Κύριλλος και Αγ. Μεθόδιος»  του Veliko Tyrnovo, Βουλγαρίας

(Το παραπάνω κείμενο αποτέλεσε εισήγηση στην Ημερίδα για τον Αθανάσιο Ψαλίδα που πραγματοποιήθηκε στα Μάρμαρα Ιωαννίνων, την Κυριακή, 11 Ιουνίου 2023).