Διανοητική και αισθητική γνώση…

 Η παρουσίαση, τις προάλλες, στην αίθουσα Χατζή του Πνευματικού Κέντρου του Δήμου Ιωαννιτών, δύο λογοτεχνικών βιβλίων του συμπατριώτη μας Ομότιμου Καθηγητή του Πανεπιστημίου μας, στην έδρα της Μαθηματικής Ανάλυσης, Παναγιώτη Τσαμάτου, με τη λαμπρή του επιστημονική κατάρτιση και την πλούσια συγγραφική του δράση, στον τομέα της επιστήμης υπηρετώντας την ιδέα της αλήθειας, και την ταυτόχρονη συγγραφική δράση στον τομέα της τέχνης, αποκαλύπτοντας την ιδέα της ομορφίας,μου έδωσε την ευκαιρία να αναμοχλεύσω και να διατυπώσω ορισμένες σκέψεις που είχα διαμορφώσει παλιότερα γύρω από τη ζωή και το νόημά της: και οι σκέψεις αυτές έχουν να κάνουν με τις γνωστές σε πολλούς έννοιες της διανοητικής και αισθητικής γνώσης.

Και οι δυο αυτές έννοιες έχουν την αφετηρία τους στις αισθήσεις. Αυτές προσφέρουν, με την παρατήρηση, το απαραίτητο υλικό για να αποκτήσουμε την πείρα της ζωής. Έρχεται, στη συνέχεια, ο νους, επεξεργάζεται, με βάση τους νόμους της λογικής, τα στοιχεία της πείρας και μας δίνει την ικανότητα να κυριαρχούμε σε ό,τι υπάρχει γύρω μας και εντός μας, και να βρίσκουμε τις αιτίες των φαινομένων και των πραγμάτων. Η διανοητική γνώση, παρ’ όλες τις υπηρεσίες που πρόσφερε και προσφέρει στον άνθρωπο, συχνά με την υπερτροφία της και την επικίνδυνη μονομέρειά της, ανοίγει ανάμεσα στον άνθρωπο και στον αισθητό κόσμο ένα χάσμα: διαλύει το μυστήριο της φύσης και της ζωής, την αίσθηση του εκπληκτικού και του απροσδόκητου.

Αυτό το χάσμα έρχεται να καλύψει η αισθητική γνώση που είναι η εμπειρία της ψυχής με τα πράγματα και γεμίζει τον άνθρωπο με ζωντανές συγκεκριμένες παρουσίες. Η πρώτη -η διανοητική γνώση-με τις έννοιες, χωρίζει τον άνθρωπο από τον κόσμο• η δεύτερη -η αισθητική γνώση- με τις εικόνες, ενώνει τον άνθρωπο με τον κόσμο• δίνει στη ζωή νόημα, δυνατότητα απαλλαγής από ένα σύνολο ανθρώπων ζωντανών - νεκρών, σαν εκείνους της «Έρημης Χώρας» του Έλιοτ. Ξυπνάει τη συνείδησή μας και ξεσηκώνει μέσα μας δυνάμεις δημιουργικές ενάντια στο θανάσιμο ύπνο που πάει να μας αποκοιμίσει.

Η διανοητική, λοιπόν και η αισθητική γνώση, δεν είναι στη ζωή μας δρόμοι διαφορετικοί. Αντίθετα ο ένας έρχεται να συμπληρώσει τον άλλο. Και οι δυο, με το δικό τους τρόπο ο καθένας, εκφράζουν την ιδέα της ζωής, που κορυφώνεται για την επιστήμη στην ιδέα της αλήθειας, και για την τέχνη στην ιδέα της ομορφιάς. Αλήθεια και ομορφιά είναι οι δυο βασικοί πόλοι γύρω από τους οποίους στρέφεται κάθε γνήσια ανθρώπινη ζωή. Πάνω σ’ αυτές στυλώνεται η πίστη στον ίδιο τον εαυτό μας και πιο πέρα ακόμα στην πιο μεγάλη αρετή, την αγάπη για το συνάνθρωπο, απ’ όπου πηγάζει η γνήσια παρόρμηση για κάθε αξιόλογο έργο σ’ αυτόν τον κόσμο. Η συνύπαρξη αυτή θεωρείται στοιχείο απαραίτητο, ιδιαίτερα σήμερα, που, όσο με το θρίαμβο της πρώτης πλαταίνει ο νους, τόσο με την περιορισμένη εμφάνιση της δεύτερης στενεύει η καρδιά.

Αυτό κατανόησε βαθύτατα ο Παναγιώτης Τσαμάτος, πράγμα που αποδεικνύεται από τα δυο πρόσφατα λογοτεχνικά του έργα -ένα διηγηματικό και ένα ποιητικό, μέσα από τα οποία βρίσκει την ευκαιρία να μας στείλει τα μηνύματά του: Μηνύματα στα οποία ο καθένας μπορεί βέβαια να τους δώσει το δικό του νόημα. Μας ειδοποίησε για τούτο ο Γάλλος ποιητής, συγγραφέας και φιλόσοφος Πωλ Βαλερύ: Σε κριτικό που του ζήτησε να του πει αν απέδωσε σωστά το νόημα κάποιων στίχων του, του απάντησε: «Οι στίχοι μου έχουν το νόημα που ο καθένας τους δίνει• το νόημα που τους δίνω εγώ ταιριάζει μονάχα σε μένα κι έτσι δεν έρχεται σε αντίθεση με κανέναν». Όποιο όμως κι αν είναι το νόημα που δίνει κάποιος σε ένα έργο τέχνης, γεγονός που δεν επιδέχεται αμφισβήτηση είναι πως, αν το έργο αυτό βγαίνει μέσα από την καρδιά του δημιουργού του, αν έχει άμεση σχέση με την πραγματικότητα και εκφράζει, κατά τον Γκαίτε «την αρμονία της ψυχής» του, τότε θα αγγίξει την ψυχή μας, θα κινήσει το πνεύμα μας και θα μας ευαισθητοποιήσει, ώστε να μη μένουμε ασυγκίνητοι και αδιάφοροι με ό,τι συμβαίνει γύρω μας.

«Διά της ποιήσεως -διακήρυξε ο Κάλβος- τα νέφη εσχίσθηκαν και των άστρων εφάνηκεν η αρμονία». Τότε αυτή «η αρμονία των άστρων», η αρμονία αυτή του σύμπαντος, ενώνεται με την αρμονία της ψυχής μας και αισθανόμαστε ότι υπάρχει αρκετή ομορφιά, χάρη και μεγαλείο στον κόσμο για να γεμίσουν την ψυχή μας. Αυτό άλλωστε είναι και το οικουμενικό μορφωτικό ιδανικό που παρουσιάζει ο Γερμανός ποιητής, θεατρικός συγγραφέας και ιστορικός Σίλλερ, στο γνωστό σε όλο τον κόσμο ποίημά του, με τίτλο «Ωδή στη Χαρά», με την πολύ ανθρώπινη προσέγγιση όλων των ανθρώπων για την κοινή χαρά και τη συναδέλφωσή τους. Γι’ αυτό, ολοκληρώνοντας τις σκέψεις του, καλεί όλους τους λαούς της γης να δώσουν τον κοινό όρκο πως «θα μείνουνε στο τάξιμο πιστοί οι άνθρωποι να γίνουμε αδελφοί».

Με βάση όμως τις πικρές εμπειρίες του από τις θηριωδίες του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου που ακολούθησε, ο Μπρεχτ θα προσθέσει πως η τέχνη ίσως δεν είναι σε θέση να αλλάξει και να συναδελφώσει τον κόσμο• μπορεί όμως να τον ευαισθητοποιήσει προς αυτήν την κατεύθυνση. Κάθε, λοιπόν, ενασχόληση με την τέχνη έχει και αυτή τη σημασία της και συμβάλλει, πότε λιγότερο, πότε περισσότερο, στην ευαισθητοποίηση του ανθρώπου που θέλει να είναι άνθρωπος.