Η Αποκριά…

Η Αποκριά είναι περίοδος ευθυμίας και διασκεδάσεων, με κύριο χαρακτηριστικό την μεταμφίεση. Η λ. αποκριά σημαίνει αποχή από το κρέας (από-κρέως, κρέατος), όπως και η ιταλική καρναβάλι (carne vale = κρέας χαίρε, έχε γειά). Αποκριά λοιπόν, είναι η τελευταία ημέρα κρεατοφαγίας πριν από κάθε νηστεία.

Η χρονική περίοδος των τριών τελευταίων εβδομάδων πριν από την Καθαρά Δευτέρα ονομάζεται Αποκριά, γνωστή και ως Τριώδι. Μέσα σ’ αυτή τη χρονική περίοδο κλιμακώνεται βαθμιαία η αποχή από το κρέας, γιατί μετά ξεκινά η μακρά νηστεία της  Μ. Τεσσαρακοστής, η οποία διαρκεί επτά εβδομάδες. Αυτή την αποκριά ο λαός την ονομάζει Μεγάλες Αποκριές, σε αντιδιαστολή από την νηστεία των Χριστουγέννων, που είναι η Μικρή Αποκριά (14 Νοεμβρίου).

Η πρώτη εβδομάδα του Τριωδίου λέγεται Προφωνή ή Προφωνέσιμη, επειδή σε παλαιούς καιρούς προφωνούσαν δηλ. ανήγγειλαν και διαλαλούσαν ότι άρχιζαν οι Αποκριές και έπρεπε ο καθένας να φροντίσει να προμηθευτεί το απαραίτητο κρέας. Τότε δεν υπήρχαν έντυπα ημερολόγια, αλλά ούτε και η μεγάλη αφθονία όλων των αγαθών. Είναι πολύ χαρακτηριστική γι’ αυτό, η βυζαντινή παροιμία: 

«Προφωνούμαι σοι, πτωχέ

το σακκίν σου πώλησον

και την εορτήν σου διαβίβασον»

Δηλ. εσύ φτωχέ, πούλησε το σακκάκι σου για να περάσεις τη γιορτή. Την εβδομάδα της Προφωνής δεν τηρείται η νηστεία της Τετάρτης και Παρασκευής.

Η δεύτερη εβδομάδα της Αποκριάς ονομάζεται Κρεατινή, γιατί αυτή η Κυριακή έχει καθιερωθεί από την Εκκλησία, ως τελευταία ημέρα κρεατοφαγίας της όλης περιόδου του Τριωδίου. Η νηστεία της Τετάρτης και της Παρασκευής τηρείται κανονικά. Στην εκκλησιαστική γλώσσα Κυριακή της Απόκρεω είναι αυτή η Κυριακή, η προτελαυταία πριν από την Καθαρά Δευτέρα, και από αυτήν παύουν να τρώνε κρέας δηλ. «αποκρεύουν το κρέας», όπως συνηθίζουμε να λέμε. Από την Κυριακή την Κρεατινή, την Απόκρεω, παίρνει το όνομα Αποκριά ολόκληρη η χρονική περίοδος των τριών εβδομάδων. Αυτή είναι σε κυριολεξία η Αποκριά, αλλά γιορτάζεται περισσότερο η τελευταία Κυριακή, η ονομαζόμενη Τυρινή.

Η Τυρινή ή τυροφάγος είναι η τρίτη κατά σειρά Κυριακή. Παίρνει το όνομά της επειδή επιτρέπονται τα γαλακτερά. Είναι κατά κάποιο τρόπο, η «μεσάζουσα» μεταξύ κρεατοφαγίας και νηστείας, εύστοχα προγραμματισμένη, γιατί και το στομάχι συνηθίζει καλύτερα στην όλη αλλαγή διαίτης. Σε διάφορες περιοχές της Ελλάδος, την ονομάζουν Μακαρονού, επειδή για κύριο φαγητό συνηθίζουν τα μακαρόνια.

Από την επομένη, την Καθαρά Δευτέρα, αρχίζει πλέον η νηστεία πρό του Πάσχα, για την οποία ήδη τον 6ο αι. ομιλεί ο Θεοφάνης.

Οι ημέρες της Αποκριάς επεκράτησε από παλαιά να εορτάζονται με διασκεδάσεις και μεταμφιέσεις, τις οποίες όμως η Εκκλησία καταπολέμησε πολύ. Σύμφωνα με την Π. Διαθήκη, απαγορεύεται η μεταμφίεση του άνδρα σε γυναίκα και το αντίθετο.

Υπαινιγμό διασκεδάσεων κατά την Αποκριά έχουμε στους Κατηχητικούς Λόγους του Θεοδώρου του Στουδίτου, όπου «γίνεται λόγος για τα τότε δαιμονικά άσματα και παιχνίδια». Σαφέστερα όμως ομιλεί ο Ιωάννης Χούμνος, συγγραφεύς του 13ου αι., ο οποίος αναφέρει για τα «περί των κατά τας Απόκρεως ασμάτων», για τα μουσικά όργανα και τις διασκεδάσεις, τις θεατρικές παραστάσεις και τις σχετικές συνήθειες.

Στο Βυζάντιο όμως, οι κατ’ εξοχήν διασκεδάσεις γίνονταν κατά τις εορτές του Δωδεκαημέρου -εορτές των Καλανδών- δηλ. το χρονικό διάστημα από τα Χριστούγεννα μέχρι την επόμενη των Θεοφανείων. Αυτές τις ημέρες, που ήταν και οι μεγάλες εορτές των Χριστουγέννων, όπως η Γέννηση του Χριστού, τα Φώτα, ο λαός εύρισκε την ευκαιρία να γιορτάσει και να διασκεδάσει. Καθάριζαν και στόλιζαν τα σπίτια και τους δρόμους, στην αγορά έφερναν διάφορα τρόφιμα. Οι πολίτες φορούσαν καινούργια ρούχα, έστελναν δώρα, αντήλασσαν επισκέψεις με φιλικές οικογένειες «προς πάνδημον τέρψιν» μεταμφιέζονταν. Η συνήθεια να μεταμφιέζονται κατά την περίοδο του δωδεκαημέρου επιβιώνει και σήμερα σε διάφορες περιοχές της Μακεδονίας και της Θράκης.

Η ΜΕΤΑΜΦΙΕΣΗ. Οι Πατέρες της Εκκλησίας πολεμούσαν την μεταμφίεση και την θεωρούσαν κατάλοιπο εθνικών εθίμων και φαίνεται ότι δεν είχαν άδικο. «Όντως αύται έχουν εν μέρει επίδρασιν από Ρωμαϊκάς τελετάς, κυρίως όμως είναι συνέχεια αρχαίων Ελληνικών εθίμων, και δη των εν Αττική κατά τας εορτάς των κατ’ αγρούς Διονυσίων και των Ανθεστηρίων γινομένων, οπότε μαρτυρείται ότι πολλοί άνδρες επόμπευον γυναικεία φορέματα φορούντες». Οι εορτές προς τιμήν του Διονύσου είναι γνωστές για τον «οργιαστικό χαρακτήρα» τους την κατανάλωση κρασιού, τις ευωχίες, κ.α..

Της Αποκριάς το κύριο χαρακτηριστικό είναι οι μεταμφιέσεις. Η μεταμφίεση είναι συνήθεια πανάρχαια, την οποία συναντούμε σε όλους τους λαούς, ανεξάρτητα από την πολιτιστική τους βαθμίδα. Όποια κι αν είναι η αρχική αιτία του εθίμου, βέβαιο είναι ότι είναι πανάρχαια επιβίωση και οι μεταμφιέσεις μέχρι και σήμερα έχουν διασωθεί στους περισσοτέρους λαούς. Συνηθίζονται κυρίως την περίοδο της Αποκριάς ή σε κάποιες άλλες επίσημες εορτές, αλλά δεν διατηρούν πλέον κανένα ίχνος από τον παλαιό μαγικό και λατρευτικό χαρακτήρα τους.

Όλοι οι λαοί γιόρταζαν την έναρξη κάθε νέου έτους με θρησκευτικές τελετές, όπως και τον ερχομό της Άνοιξης, εποχή που αναγεννάται η φύση. Στις εορτές όλων περιλαμβάνονται κυρίως μεταμφιέσεις, χοροί, άσματα, ευωχίες και συνδέονται ισχυρά με φυσικά φαινόμενα. Ρίζωσαν τόσο πολύ βαθιά στα ήθη των λαών, ώστε όταν διαδόθηκε ο Χριστιανισμός, η Εκκλησία αναγκάστηκε να τις υιοθετήσει και να τις μετατρέψει σε χριστιανικές εορτές. Ο παραδοσιακός εορτασμός της Αποκριάς στην ύπαιθρο, διατηρεί ακόμη κάποια στοιχεία από τον μαγικό θρησκευτικό χαρακτήρα του. Χάνεται όμως συνεχώς και ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια με ρυθμό επιταχυνόμενο, γιατί τα χωριά αντιγράφουν την πόλη και βέβαια επηρεάζονται τα μέγιστα από την τηλεόραση.

Σήμερα ο εορτασμός της Αποκριάς στις πόλεις έχει αρκετά τυποποιηθεί. Είναι από μήνες προγραμματισμένος, παράδειγμα το πατρινό καρναβάλι κ.α., και οπωσδήποτε στοχεύει στο εμπορικό κέρδος.

Το παραπάνω κείμενο είναι από το βιβλίο της κ. Μαίρης Κωστή με τίτλο «Αποκριές στα Γιάννενα».