Η γεωγραφία καθορίζει την παγκόσμια Ιστορία!
Πρόσφατα, έπεσε στα χέρια μου ένα καταπληκτικό βιβλίο του έγκριτου Βρεττανού δημοσιογράφου, διπλωματικού συντάκτη του Sky News, Τιμ Μάρσαλ, με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Αιχμάλωτοι της γεωγραφίας» (εκδ. «διόπτρα», 43η χιλιάδα). Θέλησα, λοιπόν, με αφορμή, αλλά και αφόρμηση τα όσα πολύ ενδιαφέροντα σημειώνονται στο βιβλίο αυτό, να μοιραστώ μαζί σας- σίγουρος για τη συναντίληψή μας- κάποιες σκέψεις για τη σημασία της γεωγραφίας ως προσδιοριστικού παράγοντα της Παγκόσμιας Ιστορίας, αυτονόητα δε και της αντίστοιχης Τοπικής- Εθνικής. Ο συγγραφέας μάς καλεί να ξαναβάλουμε ως πρώτο συνθετικό το «γεω-» στην «πολιτική», αν θέλουμε να κατανοήσουμε με έναν βαθύτερο, άρα και πληρέστερο, τρόπο τα διεθνή δρώμενα. Η παραίνεσή του αποκτά ξεχωριστή βαρύτητα αν λάβουμε υπόψη ότι δεν μιλάει θεωρητικά, σε κάποιο πανεπιστημιακό αμφιθέατρο ή σε κάποιο φόρουμ, αλλά εκ πείρας. Την επίδραση της γεωγραφίας στην πολιτική ο Τιμ Μάρσαλ την είδε «ιδίοις όμμασι», όντας επί τριάντα χρόνια στην πρώτη γραμμή του ρεπορτάζ, καλύπτοντας τους πολέμους και τις διπλωματικές ενέργειες της Δύσης σε Βαλκάνια (Σερβία, Βοσνία, Κροατία, Κόσσοβο, Βόρεια Μακεδονία) και Μέση Ανατολή(Αφγανιστάν, Ιράκ, Συρία}.
«Η γη που πατάμε», σημειώνει στο Προοίμιο του βιβλίου του, «ανέκαθεν μας καθόριζε. Καθόριζε τους πολέμους, την ισχύ, την πολιτική και την κοινωνική εξέλιξη των λαών που τώρα έχουν καταλάβει σχεδόν κάθε γωνιά του πλανήτη». Δεν αποτελεί υπερβολή να πούμε ότι τα κράτη σκέφτονται και δρουν με όρους γεωπολιτικής. Προχωρώντας τις σκέψεις του, θα επισημείωνα τον ρόλο της «μικρο-γεωγραφίας», του τόπου δηλ. καταγωγής μας, στη ζωή μας εν γένει. Η αναδρομή εν προκειμένω στους αρχαίους ελληνικούς χρόνους, ιδιαίτερα στον Α΄( 11ος -9ος π. Χ αι) και Β΄(8ος -6ος π. Χ αι.) Ελληνικό Αποικισμό, κρίνεται αναγκαία προκειμένου να διαπιστώσουμε τη διαχρονικότητα της σύζευξης των δύο συνθετικών.
Η πληθυσμιακή έκρηξη των πόλεων -κρατών στην αρχαία Ελλάδα ύστερα από την πτώση της βασιλείας και την άνοδο της αριστοκρατίας, οδήγησε στην ανεπάρκεια των εκτάσεων της καλλιεργήσιμης γης, άνισα κατανεμημένης προς όφελος των ευγενών, με αποτέλεσμα την εξώθησή τους είτε στους κατακτητικούς πολέμους και την ίδρυση αποικιών, με κύρια μέσα την στρατιωτική υπεροχή και αυτή στη ναυσιπλοΐα, είτε τη δημιουργία ομοσπονδιών - συμμαχιών (Αχαϊκή & Αιτωλική Συμπολιτεία). Έτσι έχουμε μια πλειάδα αποικιών στη Μ. Ασία και άλλες τόσες στο χώρο της Μεσογείου (κυρίως στη Ν. Ιταλία, την αποκαλούμενη και Μεγάλη Ελλάδα) και του Εύξεινου Πόντου.
Ακόμη και ο μύθος του Ιάσονα και των Αργοναυτών για το «χρυσόμαλλο δέρας», η γνωστή Αργοναυτική εκστρατεία, πολύ πιθανόν να βασίζεται σε μια αληθινή αποστολή των αρχαίων με σκοπό να μάθουν τα μυστικά για τη εξόρυξη χρυσού που κατείχαν οι κάτοικοι της Κολχίδας, περιοχή στη σημερινή παρευξείντια Γεωργία. Ή ακόμη, η αφορμή για τον δεκαετή Τρωικό πόλεμο, δεν ήταν για «τα μάτια της ωραίας Ελένης», αλλά η εύφορη περιοχή της Ιωνίας.
Ενδεικτικό της τεράστιας γεωγραφικής σημασίας που απέδιδαν ανέκαθεν οι άνθρωποι σε έναν τόπο ήταν η ίδρυση των πρωτευουσών ή των μεγάλων αστικών – εμπορικών κέντρων είτε σε μεγάλους ποταμούς (στον Ρήνο το Μόναχο, στον Δούναβη η Βιέννη, η Μπρατισλάβα, η Βουδαπέστη και το Βελιγράδι, στον Τάμεση το Λονδίνο, στον Σηκουάνα το Παρίσι, στον Ποταμάκ η Ουάσιγκτον κλπ.) είτε σε μεγάλα λιμάνια και γεωγραφικούς κόμβους. Ο έλεγχος των υδάτινων οδών ήταν από πάντα κύριο μέλημα των Μεγάλων Δυνάμεων.
Συγκρίνοντας τα αίτια εκείνων των γεωγραφικών εξορμήσεων- κατακτήσεων και ανακατατάξεων, με τα κατοπινά της Μεγάλης Μετανάστευσης των λαών (1ος - 5ος μ. Χ. αι.), των Μεγάλων Εξερευνήσεων του 15ου και 16ου αι., καθώς και των δύο Παγκόσμιων Πολέμων, Α΄(1914-1918) και Β΄(1939-1945), διαπιστώνουμε την πλήρη ομοιότητά τους, απλώς σε διαφορετική κλίμακα: οικονομικά οφέλη, εμπορικός ανταγωνισμός, γεωπολιτική κυριαρχία. Οι επιταγές της γεωγραφίας ,τις οποίες οι μεγάλοι στρατηλάτες, ο Αννίβας, ο Σουν Τσου και ο Μέγας Αλέξανδρος γνώριζαν τόσο καλά στην προέλασή τους, εξακολουθούν να ισχύουν και για τις σημερινές ηγεσίες, όσο κι αν η τεχνολογική εξέλιξη παρέχει αναμφισβήτητα και άλλου είδους δυνατότητες.
Το συχνά λεγόμενο στις μέρες μας για έναν «ταχέως μεταβαλλόμενο κόσμο», εξαιρουμένου του «ταχέως», το υπόλοιπο αποτελεί κοινότοπη διαπίστωση. Ανέκαθεν ο κόσμος ήταν ασταθής και το μέλλον εξ ορισμού απρόβλεπτο. Η παγκόσμια ρευστότητα αμέσως μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση συνίστατο στο «ανατολικό» και το «δυτικό μπλοκ». Το διπολικό αυτό σχήμα εξακολουθεί να υφίσταται σήμερα με έναν επιπλέον σημαντικό «παίκτη» στον άλλο πόλο, την Κίνα.
Εκείνο που μπορούμε με βεβαιότητα να διαπιστώσουμε είναι ότι οι σημερινές οικονομικές, κοινωνικές και δημογραφικές αλλαγές - όλες σχετιζόμενες με τις ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις - έχουν επιφέρει παγκόσμιες επιπτώσεις τόσο μεγάλης έκτασης, ώστε η σημερινή εποχή να ξεχωρίζει από όλες τις προηγούμενες, επηρεάζοντας άμεσα τόσο το δικό μας μέλλον όσο και των παιδιών μας, ανεξάρτητα από την περιοχή όπου ζούμε. Οι συνέπειες από την παρατηρούμενη κλιματική αλλαγή-κρίση των ημερών μας είναι πολύ πιθανό να επιφέρουν σημαντικές αλλαγές στον γεωγραφικό παράγοντα. Το λιώσιμο των πάγων στην Αρκτική για παράδειγμα ,αλλάζει τόσο τη γεωγραφία στην περιοχή όσο και τα διακυβεύματα σε αυτή. Ο τεράστιος υπόγειος πλούτος της ,με δεδομένη τη σημερινή δίψα για ενέργεια, καθιστά τον ανταγωνισμό αναπόφευκτο, αποτελώντας, σύμφωνα με κάποιους κορυφαίους αναλυτές, το «Νέο Μεγάλο Παίγνιο». Άλλωστε, η Παγκόσμια Ιστορία βρίθει παραδειγμάτων που καταδεικνύουν την απληστία των παιγνίων μηδενικού αθροίσματος.
«Στη διεθνή σκηνή», υποστηρίζει ο Βρεττανός καθηγητής στρατηγικής και πολιτικής Κόλιν Γκρέι «το γεωγραφικό περιβάλλον δεν είναι παρά μόνο το σκηνικό. Δεν προδιαγράφει το σενάριο, αν και επιδρά στην πλοκή και επηρεάζει τον χαρακτήρα των ρόλων». «Η γεωγραφία ανέκαθεν ήταν ένα είδος φυλακής- μια φυλακή που ορίζει τι είναι ένα έθνος ή τι μπορεί να γίνει και από την οποία οι παγκόσμιοι ηγέτες μας συχνά προσπάθησαν να δραπετεύσουν», καταλήγει στο «Συμπέρασμά» του ο συγγραφέας Τιμ Μάρσαλ. Χωρίς αμφιβολία η αλματώδης πρόοδος της τεχνολογίας, στον άρτι παγκοσμιοποιημένο κόσμο μας μάς βοήθησε να αποδράσουμε από τη «φυλακή» της γεωγραφίας. Για παράδειγμα μπορούμε να διασχίσουμε τις ερήμους και τις θάλασσες σε ταχύτητες που οι προηγούμενες γενιές ούτε που μπορούσαν να φανταστούν. Σπάσαμε μέχρι και τα δεσμά της βαρύτητας. Παρά ταύτα, ο άνθρωπος ήταν και παραμένει homo geographicus.
Το έθνος μας, στο σταυροδρόμι τριών ηπείρων και πέντε θαλασσών, γνωρίζει από πρώτο χέρι εδώ και τρεις χιλιάδες χρόνια αυτή την πραγματικότητα. Οι αλλεπάλληλες κατά καιρούς επιθέσεις ποικιλώνυμων επιδρομέων: Περσών, Γοτθικών φύλων, Βανδάλων, Σλάβων, Ρωμαίων, Φράγκων, Ενετών, Οθωμανών, αυτό ακριβώς επιβεβαιώνουν.
