Ο Ιαμβικός κανόνας των Χριστουγέννων
Μεταξύ των ύμνων των Χριστουγέννων, που γοητεύουν με την ομορφιά τους, πείθουν με το πνευματικό τους περιεχόμενο και εντυπωσιάζουν με τον πλούτο των εξαισίων εικόνων τους, δεσπόζουσα θέση κατέχει ο ιαμβικός κανόνας της γιορτής.
• Όπως είναι γνωστό στα λειτουργικά βιβλία της Εκκλησίας μας σώζονται τρεις ιαμβικοί κανόνες. Στα Χριστούγεννα σε ήχο α’, στα Θεοφάνεια σε ήχο β’ και στην Πεντηκοστή σε ήχο δ’. Η ιδιοτυπία αυτών των κανόνων είναι ότι δεν έχουν γραφεί στα συνήθη τονικά μέτρα, αλλά σε προσωδιακά και κυρίως σε ιαμβικό τρίμετρο. Το λεξιλόγιό τους είναι αρχαιοπρεπές και η ακροστιχίδα τους τετράστιχη σε δακτυλικό εξάμετρο. Και οι τρεις ιαμβικοί κανόνες έχουν όλη τη δύναμη και το ύψος του ιαμβικού τριμέτρου ή του εξάποδος ιαμβικού στίχου. Όπως παρατηρεί ο Κάρολος Κρουμβάχερ «εις τους τρεις εις ιαμβικούς τριμέτρους συντεθειμένους κανόνας, η νέα μετρική της τονικής στιχοποιΐας ενασκεί τα δίκαιά της, καθ’ όσον εις ωρισμένα μέρη του στίχου επανέρχονται τακτικώς τονιζόμεναι συλλαβαί».
• Ο ποιητής των ιαμβικών κανόνων Ιωάννης ο Δαμασκηνός για να σχηματίσει τους ειρμούς των ποιημάτων του μιμείται μελικά ποιήματα. Αυτό φαίνεται καθαρά στην αντιπαράθεση των μελικών ποιημάτων με τους στίχους του Δαμασκηνού, όπου διαπιστώνεται η τήρηση από αυτόν των αρχαίων μέτρων.
• Στον ιαμβικό κανόνα των Χριστουγέννων η τετράστιχη ακροστιχίδα είναι εσωτερική. Για το σχηματισμό της κάθε στίχος δίνει το πρώτο του γράμμα. Έχει δημιουργηθεί από στίχους ελεγείας, οι οποίοι αποτελούνται από ένα δακτυλικό εξάμετρο και έναν πεντάμετρο ή κατ’ άλλους εξάμετρο και αυτό δικατάληκτο.
• Το κείμενο της ακροστιχίδας του ιαμβικού κανόνα των Χριστουγέννων έχει ως εξής:
Ευεπίης μελέεσσιν εφύμνια ταύτα λιγαίνει.
Υία Θεού μερόπων είνεκα τικτόμενον
εν χθονί και λύοντα πολύστονα πήματα κόσμου.
Αλλ’, Άνα, ρητήρας ρύεο τώνδε πόνων.
Η μετάφραση του κειμένου έχει ως εξής:
Οι ωδές αυτές υμνούν με καλλιεπή μέλη τον Υιό του Θεού, που γεννιέται στη γη για τη σωτηρία των ανθρώπων και δίνει τέλος στα πολυστένακτα πάθη του κόσμου.
Αλλά, ω Βασιλιά, λύτρωσε από τα βάσανα αυτά τους υμνωδούς Σου.
• Στον ιαμβικό κανόνα των Χριστουγέννων, παρά την αρχαΐζουσα γλώσσα, την ανώμαλη σύνταξη και το δύσκολο περιεχόμενο, χαίρεται κανείς το θεολογικό βάθος των τροπαρίων, τη δογματική ακριβολογία τους και την πλαστική δύναμη της ελληνικής γλώσσας. Όλα αυτά ενταγμένα στο μεγαλείο της Χριστουγεννιάτικης μυσταγωγίας δημιουργούν τις κατάλληλες αναγωγικές δυνατότητες για την προσέγγιση και βίωση του ξένου και παραδόξου μυστηρίου της Βηθλεέμ.
Στη συνέχεια θα αναλύσουμε τους ειρμούς του ανεπανάληπτου αυτού κανόνα.
• Στον ειρμό της α’ ωδής ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός με εντυπωσιακό τρόπο συνδέει τη διάβαση της Ερυθράς Θαλάσσης από τους Ισραηλίτες με το μεγάλο γεγονός της σαρκώσεως του Θεού Λόγου. Όπως τότε ο Κύριος έσωσε τον ισραηλιτικό λαό «υγρόν θαλάσσης κύμα χερσώσας», έτσι και τώρα ο ενανθρωπήσας Ιησούς για την εκπλήρωση του επί γης προορισμού μας «τρίβον βατήν τίθησιν ημίν».
* * *
• Ο ειρμός της γ’ ωδής αποτελεί μια εκ βαθέων ικεσία του υμνογράφου, ο οποίος εκ μέρους «της εν σκότει και σκιάς θανάτου ευρισκομένης ανθρωπότητος», παρακαλεί τον Κύριο να ταπεινώσει την «επηρμένην οφρύν» του διαβόλου, να αναδείξει τους μελωδούς που τον υμνούν νικητές της αμαρτίας και να τους κρατήσει σταθερούς «τη βάσει της πίστεως». Εδώ ο Ιησούς αποκαλείται «ευεργέτης», «παντεπόπτης», «μακάριος».
* * *
• Στον ειρμό της τετάρτης ωδής γίνεται αναφορά στον προφήτη Αββακούμ, ο οποίος αξιώθηκε να δει προφητικά τη σάρκωση του Λόγου και να την εκφράσει με τη φράση «ο Θεός από Θαιμάν ήξει και ο άγιος εξ όρους κατασκίου δασέος». Το «όρος κατασκίου δασέος» αναφέρεται στο πλήθος των αρετών της Θεοτόκου, από την οποία «εξήλθεν εις ανάπλασιν λαών» ο Λυτρωτής του κόσμου.
• Για το Φως, που ήλθε στον κόσμο με τη Θεία ενανθρώπηση, κάνει λόγο ο ειρμός της ε’ ωδής. Πριν από τον ερχομό του Χριστού οι άνθρωποι ζούσαν στο σκοτάδι της πλάνης και της αγνωσίας. Με την ενανθρώπησή του ο Κύριος λύτρωσε τον κόσμο «εκ νυκτός έργων εσκοτισμένοις πλάνης». Γι’ αυτό η λυτρωμένη πλέον ανθρωπότης τον υμνεί «ως ευεργέτην».
Στη συνέχεια ο ιερός υμνογράφος παρακαλεί τον Ιησού να χαρίσει στους πνευματικά γρηγορούντες πιστούς «ιχασμόν» και να τους κάνει «ευχερή την τρίβον», για να βαδίσουν με σιγουριά και συνέπεια τον δρόμο της εν Χριστώ σωτηρίας.
* * *
• Προσφιλές θέμα του υμνογράφου στον ειρμό της στ’ ωδής είναι η περιπέτεια του Ιωνά, ο οποίος αναγκάστηκε για τρεις ημέρες και νύχτες να μείνει «εν μυχοίς θαλαττίοις». Στο παλαιοδιαθηκικό αυτό περιστατικό ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός αντιπαραβάλλει τη δική του τραγική κατάσταση και παρακαλεί τον Χριστό, που είναι «ο αναιρέτης των κακών» να έλθει κοντά του «θάττον» της πνευματικής του ραθυμίας.
* * *
• Ο ειρμός της εβδόμης ωδής παραμένει αποκλειστικά στη θεματολογία των τριών παίδων, εξαίροντας τον θεϊκό τους πόθο με τον οποίο κατετρώπωσαν «τυράννου δύσθεον γλωσσαλγίαν». Γι’ αυτό το «άσπετον φως», δηλ. η απερίγραπτη φωτιά υποχώρησε μπροστά στη δυνατή πίστη των τριών παίδων, οι οποίοι περπατούσαν ανάμεσα στις φλόγες, λέγοντας ότι ο Θεός είναι «ευλογητός εις αιώνας».
• Προτύπωση της παρθενικής μήτρας της Θεοτόκου αποτελεί η απάθεια των τριών παίδων, για την οποία γίνεται λόγος στον ειρμή της η’ ωδής του κανόνα. Η λέξη «εσφραγισμένη» αναφέρεται στο θαύμα της αειπαρθενίας της Θεοτόκου, η οποία ήταν Παρθένος «προ του τόκου, εν τω τόκω και μετά τον τόκον». Στους δύο τελευταίους στίχους ο υμνογράφος μένει εκστατικός μπροστά στη «θαυματουργία μία», η οποία «άμφω δρώσα» παρακινεί σε θεϊκή λατρεία τους λαούς. Αυτό σημαίνει ότι στα δύο θαύματα, της διασώσεως των τριών παίδων και της εκ Παρθένου γεννήσεως του Χριστού, ενήργησε η ίδια δύναμη του παντοδυνάμου Θεού.
* * *
• Τέλος στον ειρμό της Θ’ ωδής ο Δαμασκηνός κατανενυγμένος από το υπέρλογο μυστήριο της Θεοτόκου υποστηρίζει την αρετή της σιωπής «ως ακίνδυνον» για την πρόσβασή μας στον μυστηριακό χώρο της Θείας Επιφανείας.
Όμως η σφοδρή του επιθυμία να εγκωμιάσει την Θεοτόκο με «ύμνους συντόνως τεθηγμένους», τον κάνει να υπερβεί την ασφάλεια της σιωπής και να ζητήσει την βοήθειά της να του δώσει τόση δύναμη, όσος και ο πόθος του. «Αλλά δίδου, ω Μήτερ, σθένος όση πέφυκεν η προαίρεσις».
• Ο ιαμβικός κανόνας των Χριστουγέννων, όπως και όλη η υμνολογία των Χριστουγέννων, σκορπάει ελπίδα και εσωτερική ειρήνη στον εσωτερικά διχασμένο και πνευματικά αλλοτριωμένο άνθρωπο της εποχής μας.
Του προσφέρει ποιότητα και πληρότητα ζωής και κυρίως λύτρωση από την ανεστιότητα του παρόντος, τον πόνο και τον θάνατο.